اصول اعتقادات در چهل درس

مشخصات کتاب

سرشناسه : قائمی، اصغر، 1336 –

عنوان و نام پدیدآور: اصول اعتقادات در چهل درس/ تهیه و تنظیم اصغر قائمی.

مشخصات نشر : قم : نشر ادباء، 1394.

مشخصات ظاهری : 240 ص

موضوع : شیعه — عقاید

رده بندی کنگره : BP211/5/ق2الف6 1394

رده بندی دیویی : 297/4172

شماره کتابشناسی ملی : 4952447

توضیح :

کتاب «اصول اعتقادات در چهل درس»، اثر اصغر قائمی ، یک دوره کلیات اصول دین، توحید، عدل ، نبوت، امامت و معاد است، این کتاب با زبانی ساده و به دور از پیچیدگی ، در صدد تبیین مسایل اعتقادی برآمده است.

این کتاب درقالب چهل درس، به همراه تمرین هایی متناسب با آن تالیف شده تا بتواند درسنامه ای برای سطح ابتدایی و نخستین آموزش اعتقادات شیعه باشد .درس های این کتاب در عین سادگی، همراه با استدلال عقلی و تبیین روایات است که در نتیجه برای سطح عمومی جامعه که می خواهند در اعتقادات خود از تقلید به تحقیقی ابتدایی رسند مناسب است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 293

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 294

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 295

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 296

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم

وبه نستعین ، الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمّد وآله الطیبین الطاهرین ، سیّما بقیه الله فی الارضین ولعنه الله علی اعدائهم و مخالفیهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین.

اصول عقاید پایه و اساس دین اسلام است، اعتقادات هر مسلمانی باید از راه دلیل و برهان باشد از همین رو دانشمندان بزرگ اسلامی از قرنها قبل تا کنون به تبیین و تشریح مسائل عقیدتی پرداخته و آثاری ارزشمند به یادگار گذاشته اند.

حقیر بیش از ده سال است در مدارس تحت برنامه مدیریت حوزه علمیه قم به تدریس اصول عقاید مشغول هستم، در این مدت جزوه ای از توحید تا معاد تهیه کرده و در اختیار محصلین قرار می دادم برای تهیه این جزوه بسیاری از کتابهای عقاید قدیم و جدید را مورد بررسی قرار داده و از آنها مطالبی که مناسب حال طلاب جوان بود گلچین کردم.

این جزوه بارها مورد تجدید نظر قرار گرفت و نواقص آن در حد امکان بر طرف گردید تا اینکه بعضی از مدیران مدارس علمیه و اساتید و دوستان و بسیاری از طلاب پیشنهاد چاپ آنرا داشتند، اکنون بحمد الله آن پیشنهاد عملی شده و این کتاب در چهل درس با ویژگیهای زیر عرضه می گردد امید است مورد قبول حضرت بقیه الله الاعظم – عجل الله تعالی فرجه

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 297

الشریف – قرار گیرد.

١- چون در تدوین این مجموعه دهها کتاب اعتقادی قدیم و جدید مورد بررسی قرار گرفته و از آنها استفاده شده است سعی شده که امتیازات هر کدام را داشته و از پیچیدگیها و مشکلات آنها به دور باشد.

٢- درسهای این کتاب در عین اینکه ساده و قابل فهم برای عموم می باشد در مباحث مختلف همراه با استدلالهای عقلی و نقلی است و در نتیجه برای جوانانی که می خواهند در عقاید از تقلید به تحقیق برسند کافی بوده ملال آور و سنگین نیست.

٣- این کتاب نتیجه چندین سال تجربه و تدریس برای طلاب جوان بوده و می تواند مورد استفاده در کلاسداری و سوژه جالبی برای مبلغین در ایام تبلیغ باشد.

٤- در این مجموعه سعی شده به سؤالاتی که احیاناً در رابطه با هر یک از اصول پنجگانه اعتقادی پیش می آید پاسخ داده شده و برای بهتر آموختن در پایان هر درس سؤالات مربوطه طرح شده است.

٥- در پایان ذکر این نکته ضروری است که در این مجموعه از کتابهای فراوانی که نام آنها در پی خواهد آمد استفاده شده و در مواردی عبارات برخی از آنها عیناً آمده است که مرهون و مدیون زحمات آنها هستم، از اساتید و دانش پژوهان محترم تقاضا دارم با انتقادات و پیشنهادات سازنده خود اینجانب را مورد لطف قرار داده تا در چاپهای بعدی مورد توجه قرار گیرد. و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب.

حوزه علمیه قم – اصغر قائمی.

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 298

درس اول : اهمیت مباحث اعتقادی

اشاره

اهمیت و ارزش هر علمی بستگی به موضوع آن دارد و در میان تمام علوم علم اعتقادات شریف ترین و با ارزش ترین موضوع را دارد.

اساس و زیر بنای تمام حرکات مادی و معنوی هر انسانی اصول عقاید اوست که اگر سالم و صحیح، قوی و بی عیب باشد اعمال و حرکات، افکار و بینش های مختلف او صحیح و شایسته خواهد بود.

بنابراین کیفیت و کمیت توجه هر انسانی به فروع دین (که برنامه های عملی اسلام است) بستگی به میزان اعتقاد وی به اصول دین دارد. از طرف دیگر در میان اصول اعتقادی مساله خداشناسی از اهمیت و شرف خاصی برخوردار است، زیرا اساس و ریشه همه مسائل عقیدتی و هسته مرکزی تمام افکار جهان بینی انسان موحد، خداشناسی اوست.

قال الصادق علیه السلام: لَوْ یَعْلَمُ اَلنَّاسُ مَا فِی فَضْلِ مَعْرِفَهِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا مَدُّوا أَعْیُنَهُمْ إِلَی مَا مَتَّعَ اَللَّهُ بِهِ اَلْأَعْدَاءَ مِنْ زَهْرَهِ اَلْحَیَاهِ اَلدُّنْیَا وَ نَعِیمِهَا وَ کَانَتْ دُنْیَاهُمْ أَقَلَّ عِنْدَهُمْ مِمَّا یَطَئُونَهُ بِأَرْجُلِهِمْ « اگر مردم می دانستند که شناخت خدا چقدر با ارزش است به شکوفه های رنگین دنیا چشم نمی دوختند و دنیا نزد آنان بی ارزشتر از خاک بود »(١).

__________________

(١) وافی، جلد ١٠، صفحه ٤٢.

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 299

با این مقدمه کوتاه اهمیت بحث در اصول عقاید به ویژه اصل توحید روشن می شود، لیکن پیش از آنکه مبحث توحید را آغاز کنیم فواید و نتایج اعتقاد به دین را بیان می کنیم.

آثار اعتقاد به دین

١- «دین به زندگی محتوی می دهد» ، اگر دین را از زندگی جدا کنیم جز پوچی و سرگردانی و تکرار، چیزی نمی یابیم.

٢- «دین رفع تحیر می کند» ، تحیر از اینکه: کجا بودم – کجا هستم – برای چه هستم – به کجا میروم. قال علی علیه السلام: رحم اللَّه امرء … علم من أین و فی أین و إلی أین. حضرت علی علیه السلام فرموده: خداوند رحمت کند کسی را که بداند کجا بوده و کجا هست و کجا خواهد رفت.

٣- «انسان ذاتا تشنه و عاشق کمال است و تنها دین است که انسان را به کمال واقعی هدایت می کند.»

قال الباقر علیه السلام: الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَهِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَه «امام باقر علیه السلام فرمود: کمال کامل در بصیرت در دین و صبر بر مشکلات و اقتصاد در امور زندگی است».(١)

٤- «آرامش روانی تنها در پناه دین است» ، انسان فاقد دین همیشه همراه با اضطراب، ترس، ناراحتی، پریشانی و سرگردانی می باشد. اگر توجهی به آمارهای جهانی کنیم بیشترین بیماریهای روانی و عصبی در جامعه هایی است که در آنها از دین خبری نیست. الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَ-ٰئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ «آنها که ایمان آوردند خود

__________________

(١) منتهی الامال، کلمات امام باقر علیه السلام.

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 300

را با ستم آلوده نکردند آرامش و امنیت برای آنهاست و آنها ره یافتگانند».(١)

٥- « تلاش و امید در پناه دین » ، آنگاه که حوادث سخت و پیچیده در زندگی انسان رخ می دهد و همه درها را به روی خود بسته می بیند و در برابر مشکلات احساس ضعف و ناتوانی می کند تنها ایمان به مبدا و معاد است که به یاری او شتافته و به او نیرو می دهد و دراین هنگام می فهمد که تنها نیست و تکیه گاهی بزرگ دارد، پس با عشق و امید به تلاش و کوشش ادامه می دهد و بر سختیها چیره می شود. بنابراین ایمان به مبدا و معاد تکیه گاه بزرگی برای انسان و مایه استقامت و پایمردی اوست و از همین رو رسول گرامی اسلام می فرماید: المومن کالجبل الراسخ لاتحرکه العواصف «مومن همانند کوه استوار است که او را بادهای سخت حرکت نمی دهد».

چند حدیث از حضرت علی علیه السلام در فواید دین

(٢)

١- الدِّینُ أَقْوَی عِمَاد «دین قوی ترین تکیه گاه است».

٢- صِیَانَهُ الْمَرْءِ عَلَی قَدْرِ دِیَانَتِه «حفظ شدن انسان به مقدار دیانت اوست».

٣- الدِّینُ أَفْضَلُ مَطْلُوب «دین بهترین طلب شده است».

٤- اجْعَلِ الدِّینَ کَهْفَک «دین را پناهگاه خودت قرار ده».

٥- الدِّینُ یَصُدُّ عَنِ الْمَحَارِم «دین انسان را از گناهان باز می دارد».

٦- سَبَبُ الْوَرَعِ صِحَّهُ الدِّین «درستی دین باعث پرهیزکاری است».

٧- یَسِیرُ الدِّینِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرِ الدُّنْیَا «مقدار کمی از دین، از دنیای فراوان

__________________

(١) سوره انعام، آیه ٨٢.

(٢) غرر و درر، جلد ٧، واژه دین.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 301

بهتر است».

٨- من رزق الدین فقد رزق خیر الدنیا و الاخره «به هر کس دین روزی شد همانا خیر دنیا و آخرت داده شده است».

٩- الدِّینُ نُورٌ «دین نور است».

١٠- نِعْمَ الْقَرِینُ الدِّین «دین همراه خوبی است».

دین و تامین عدالت اجتماعی

حقیقتاً قلم و بیان از تبیین آثار شناخت خداوند و نقش آن در زندگی فردی اجتماعی انسان ناتوان است و اگر انسان ارزش این شناخت را به درستی بداند به هیچ چیزی جز آن نمی اندیشد.

از امام رضا علیه السلام پرسیدند فلسفه عقیده به خدا و پیغمبران و امامان و آنچه از جانب او آمده چیست؟ حضرت فرمودند:

لِعِلَلٍ کَثِیرَهٍ مِنْهَا أَنَّ مَنْ لَمْ یُقِرَّ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَجْتَنِبْ مَعَاصِیَهُ وَ لَمْ یَنْتَهِ عَنِ ارْتِکَابِ الْکَبَائِرِ وَ لَمْ یُرَاقِبْ أَحَداً فِیمَا یَشْتَهِی وَ یَسْتَلِذُّ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْم …(١)، « علتهای بسیاری دارد یکی از آنها این است که کسی که معتقد به خدا نیست از گناهان اجتناب نمی کند و مرتکب معصیتهای بزرگ می شود و در انجام هر ظلم و فسادی که برایش لذت بخش است از هیچ کسی حساب نمی برد ».

طبیعی است کسی که اعتقاد به خدا و قیامت ندارد ، عدالت – برابری – ایثار – از خود گذشتگی و بطور کلی همه مسائل اخلاقی از نظر او پوچ و بی محتوی و خالی از مفهوم است، برای چنین فردی فرقی بین ظالم و عادل – نیکوکار و جنایتکار نیست زیرا در نظر او همه با

__________________

(١) میزان الحکمه، واژه معرفت.

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 302

مرگ به یک نقطه مساوی می رسند، پس چه چیزی می تواند مانع این انسان از فساد و هوسرانی باشد؟ در نتیجه اعتقاد به خدا و قیامت باعث می شود انسان خود را در برابر هر حرکتی مسئول بداند، انسان معتقد باور دارد که کوچک ترین عمل زشت و زیبای او حساب دارد. فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ (١) «هر کس به اندازه ذره ای خوبی یا بدی کند آنرا خواهد دید».

این اعتقاد زمینه ساز عدالت اجتماعی است اینجاست که بایدها و نبایدهای اخلاقی معنا پیدا می کند و معتقدین به دین انسانهایی ایثارگر – متقی و پرهیزکار – جدی و کوشا خواهند بود.

چرا بسیاری از مسلمانان به نتایج فوق نرسیده اند؟

پس از بیان مباحث گذشته و نتایج و فوایدی که برای دین و اعتقاد به آن بیان کردیم این سوال مطرح می شود که اگر دین به زندگی محتوی می دهد و انسان را از تحیر و سرگردانی نجات می دهد و سبب کمال و سعادت است و اگر دین موجب آرامش و زمینه ساز عدالت اجتماعی است پس چرا بیشتر مسلمانان به این نتایج نرسیده اند؟!

جواب این سوال را با روایتی از امیر المومنین علیه السلام بیان می کنیم که فرمودند: الْإِیمَانُ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ، وَ مَعْرِفَهٌ بِالْقَلْبِ، وَ عَمَلٌ بِالْجَوَارِح (٢)، « ایمان اقرار به زبان و شناخت قلبی و عمل با اعضا و جوارح است ».

روشن است که دین و ایمان اغلب مسلمانان از مرحله اول تجاوز نکرده و در نتیجه ایمان زبانی بدون معرفت و بدون عمل اثر و فایده ای

__________________

(١) سوره زلزال، آیه ٧ و ٨.

(٢) بحار الانوار، جلد ٦٦، صفحه ٦٨.

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 303

ندارد و به فرمایش امام صادق علیه السلام: …وَ لَا مَعْرِفَهَ إِلَّا بِعَمَلٍ فَمَنْ عَرَفَ دَلَّتْهُ الْمَعْرِفَهُ عَلَی الْعَمَلِ وَ مَنْ لَمْ یَعْمَلْ فَلَا مَعْرِفَه… ، شناخت و معرفت نیست مگر با عمل و هر کس معرفت پیدا کرد به عمل راهنمائی می شود پس هر کس عمل ندارد معرفت ندارد(١).

در نتیجه ، آن فواید و آثار هنگامی ظاهر می شود که ایمان به قلب رسیده و از قلب بوسیله عمل در جوارح و اعضا ظاهر شود.

تمرین

١- چرا بحث در اصول دین اهمیت دارد؟

٢- آثار اعتقاد به دین را بطور فشرده بیان کنید؟

٣- فلسفه عقیده به خدا و پیامبران و امامان چیست؟

٤- چرا جوامع مذهبی به آثار و فواید دین نرسیده اند؟

__________________

(١) اصول کافی، باب کسی که ندانسته عمل کند (حدیث دوم).

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 304

درس دوم : توحید فطری

اشاره

فطرت در لغت به معنای سرشت یا طبیعت و در اصطلاح به معنای غریزه معنوی هر انسان می باشد، انسان دارای دو نوع غریزه است:

١- غرایز مادی که برای تامین احتیاجات مادی در درون انسان نهفته است مانند حب ذات، تشنگی، گرسنگی، ترس، امید و …

٢- غرایز معنوی مانند کمال طلبی، نوع دوستی، ایثار و از خود گذشتگی، احسان و شفقت، و بالاخره وجدان اخلاقی، که این غرایز در وجود انسان برای عبور از مرز حیوانیت و رسیدن به کمال واقعی نهاده شده است.

فطرت یا غریزه معنوی

غریزه معنوی یا فطرت یعنی آنچه را انسان خود می یابد و نیاز به فراگیری در مورد آن ندارد.

فطرت یکی از منابع الهام بخش معرفت و شناخت است، گاهی از این منبع شناخت به قلب نیز تعبیر می شود و با عقل که مرکز تفکر و ادراکات نظری است تفاوت روشنی دارد و همه اینها شاخه های یکی درخت و ثمره های شجره مبارکه روح انسان هستند.

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 305

این فطرت معنوی در وجود هر انسانی هست فقط گاهی حجابهای ظلمانی مانع بروز آن می شود و بعثت انبیاء و آمدن امامان معصوم برای رفع این حجابها و رشد این فطرت الهی بوده است و گرنه هر انسانی با فطرت پاک توحیدی به دنیا می آید. فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّ-هِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّ-هِ ذَٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَ-ٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (١) «ملتزم و پذیرا باش دین حقی که خداوند آفرینش انسانها را بر اساس آن قرار داده است که هیچ تبدیل و دگرگونی در آفرینش خداوند نیست این است دین و آیین محکم ولی اکثر مردم نمی دانند».

فطرت در روایات

قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَهِ حَتَّی یَکُونَ أَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ وَ یُنَصِّرَانِه (٢) رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود هر نوزادی بر فطرت (توحید و اسلام) متولد می شود و این فطرت همچنان هست تا پدر و مادر او را به آیین یهود یا نصرانیت بار آورند.

عَنْ زُرَارَهَ قَال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل : فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها ، قَالَ فَطَرَهُمْ جَمِیعاً عَلَی التَّوْحِید.(٣) زراره می گوید از امام صادق علیه السلام از تفسیر قول خدای عزوجل (فِطْرَتَ اللَّهِ…) پرسیدم، حضرت فرمودند: خداوند همه را بر فطرت خداشناسی آفرید.

از امام صادق علیه السلام سوال شد مقصود از فطرت در آیه مذکور چیست؟ حضرت فرمودند: مقصود اسلام است که وقتی خداوند پیمان بر توحید

__________________

(١) سوره روم، آیه ٣٠.

(٢) بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ٢٨١.

(٣) همان منبع، صفحه ٢٧٨.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 306

و شناسایی خود را از بشر گرفت نیاز به دین را هم در وجودشان قرار داد.(١)

عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام فِی قَوْلِهِ: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها قَالَ: هُوَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی هَاهُنَا التَّوْحِید.(٢) « امام رضا علیه السلام از پدرشان و ایشان از جدشان امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرموده مقصود از (فِطْرَتَ اللَّهِ…) لا اله الا الله محمد رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم علی امیر المومنین علیه السلام است ». یعنی اعتقاد کامل به توحید، باورمندی به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و امامت و ولایت علی علیه السلام را در بر دارد.

ابو بصیر از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمودند منظور از آیه فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ولایت است. (٣)

در نتیجه می بینیم هر انسانی در وجود خود احساس نیاز به آفریدگار می کند و این حالتی است که خداوند در سرشت و فطرت انسانها قرار داده است این مساله ای است که حتی دانشمندان غیر مسلمان هم به آن اعتراف کرده اند که به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم.

فطرت مذهبی در کلمات دانشمندان

یک عقیده و مذهب بدون استثنا در همه وجود دارد… من آنرا احساس مذهبی آفرینش نام می گذارم… در این مذهب انسان کوچک بودن آرزوها و هدفهای بشری، عظمت و جلالی که در ماورای این امور و

__________________

(١) همان منبع، صفحه ٢٧٨ ، حدیث ٧.

(٢) همان منبع، صفحه ٢٧٧.

(٣) همان منبع، صفحه ٢٧٧.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 307

پدیده ها نهفته است حس می کند. (انیشتین)(١)

***

دل دلایلی دارد که عقل را به آن دسترسی نیست. (پاسکال)(٢)

***

من به خوبی می پذیرم که سرچشمه زندگی مذهبی دل است… (ویلیام جیمز)(٣)

***

اسلاف ما از آن موقع به درگاه خداوند سر فرود آورده بودند که حتی برای خدا نام هم نتوانسته بودند بگذارند. (ماکس مولر) (٤)

***

حقیقتا چنین به نظر می رسد که احساس عرفانی جنبشی است که از اعماق فطرت ما سرچشمه گرفته است و یک غریزه اصلی است… انسان همچنانکه به آب و اکسیژن نیازمند است به خدا نیز محتاج است. (الکسیس کارل)(٥)

***

انسان درک می کند که احتیاج به آب و غذا دارد همچنین روح ما درک می کند که احتیاج فراوانی به غذای روح دارد، این احساس عبارت است از دینی که اولین انسان به آن هدایت شد. دلیل این مطلب اینکه: اگر بچه ای را از وحشی ترین اقوام دنیا بگیریم و او را آزاد بگذاریم که هر گونه که می خواهد زندگی کند و حتی هیچ دینی به او تلقین نکنیم وقتی بزرگ

__________________

(١) دنیایی که من می بینم، صفحه ٥٣.

(٢) سیر حکمت در اروپا، صفحه ١٤.

(٣) همان منبع، صفحه ٣٢١.

(٤) مقدمه نیایش، صفحه ٣١.

(٥) نیایش، صفحه ٢٤ و ١٦.

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 308

شد و کامل گشت مشاهده می کنیم که دنبال گمشده ای می گردد و دائما روی اصل غریزه و اندیشه فطرتش به این طرف و آن طرف می زند تا در مغز خود چیزی تصور کند که ما آن را عقیده یا دین می نامیم. (سقراط حکیم)

شورش عشق تو در هیچ سری نیست که نیست

منظر روی تو زیب نظری نیست که نیست

نه همین از غم تو سینه ما صد چاک است

داغ تو لاله صفت، بر جگری نیست که نیست

انقطاع و ظهور فطرت

از آیات و روایات بسیار روشن می شود که هنگام اضطرار و انقطاع از ما سوی الله هر انسانی به خداوند قادر متعال توجه پیدا می کند و فطرتا خود را نیازمند به آن وجود بی نیاز می بیند و اگر در هر زمان این حالت پیدا شود انسان می یابد که بین او و معبودش فاصله نیست.(١)

امیر المومنین علیه السلام در تفسیر کلمه (الله) می فرمایند: هُوَ الَّذِی یَتَأَلَّهُ إِلَیْهِ عِنْدَ الْحَوَائِجِ وَ الشَّدَائِدِ- کُلُّ مَخْلُوقٍ، عِنْدَ انْقِطَاعِ الرَّجَاءِ مِنْ جَمِیعِ مَنْ دُونَهُ، وَ تَقَطُّعِ الْأَسْبَابِ مِنْ کُلِّ مَنْ سِوَاه. خدا کسی است که هر آفریده ای به هنگام نیازها و سختیها (وقتی امیدش از غیر او قطع شد و از اسباب طبیعی مایوس شد) به او پناهنده می شود.(٢)

شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم خدا را به من معرفی کن زیرا اهل مجادله با من سخن بسیار گفته اند و مرا سرگردان کرده اند. حضرت فرمودند: آیا تا کنون کشتی سوار شده ای؟ گفت آری، فرمود: برایت اتفاق افتاده که کشتی دچار سانحه شود و در آنجا نه کشتی دیگری و نه شناگری باشد که تو را نجات دهد؟ عرض کرد آری.

__________________

(١) قرآن کریم، به ترتیب آیات ١٢، ١١، ٦٥، ٣٣ و ٣٢ از سوره های یونس، زمر، عنکبوت، روم و لقمان.

(٢) میزان الحکمه، واژه صانع.

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 309

حضرت فرمود: آیا در آن هنگام احساس نمودی که هم اکنون نیز قدرتی هست که می تواند تو را از آن ورطه هولناک نجات دهد؟ گفت آری، فرمود: همان خداست که می تواند تو را نجات دهد آنجا که نجات دهنده ای نیست و به فریاد رسد آنجا که فریادرسی نیست.(١)

خداوندی که بی قرن و عدیل است

وجود او نه محتاج دلیل است

اگر افتی به دام ابتلائی

به جز او از که می جوئی رهایی

بنابراین فطرت خداشناسی از سرمایه های اصیل و اساسی وجود انسان است که آینه سان حقیقت را می نماید. لیکن، چه بسا تیره تبلیغات، تلقینات، محیط فاسد و در یک کلمه: گناه، مانع حق نمائی فطرت می گردد. گناه، این آینه صافی را زنگاری و غبار اندود می کند.

«ثُمَّ کَانَ عَاقِبَهَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوأَیٰ أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّ-هِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ» سر انجام کسانی که بسیار گناه کردند این شد که نشانه های خدا را تکذیب و مسخره کردند.(٢)

تمرین

١- فطرت در لغت و در اصطلاح چه معنایی دارد؟

٢- منظور از فطرت در آیه فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها چیست؟

٣- سقراط درباره فطرت توحیدی چه می گوید؟

٤- امام صادق علیه السلام در جواب مردی که گفت خدا را به من معرفی کن چه فرمودند؟

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ٤١.

(٢) سوره روم، آیه ١٠.

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 310

درس سوم : نشانه های خداوند در وجود انسان

اشاره

سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّیٰ یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ.(١)

ما نشانه های خود را در سراسر جهان و در وجود خود انسانها به آنها نشان می دهیم تا بدانند او بر حق است.

وَفِی خَلْقِکُمْ وَمَا یَبُثُّ مِنْ دَابَّهٍ آیَاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ. (٢) و در آفرینش شما و جنبندگانی که همه جا منتشرند نشانه هائی است برای گروهی که اهل یقین اند.

وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ.(٣) و از نشانه های خداوند این است که شما را از خاک آفرید سپس انسان شدید و در روی زمین پراکنده شدید.

با اینکه دانشمندان دانشهای گوناگونی را فرا گرفته اند و در زمینه های مختلف سرگرم تحقیق و بررسی هستند ولی خود انسان به صورت یک موجود ناشناخته باقی مانده است و سالیانی دراز می طلبد تا دانشمندان جهان بتوانند این معمای بزرگ عالم هستی را گشایند و زوایای آنرا روشن سازند و شاید هیچگاه نتوانند این کار را انجام دهند.

دکتر کارل فرانسوی پس از سالها مطالعه و بررسی بالاخره می گوید:

__________________

(١) سوره فصلت، آیه ٥٣.

(٢) سوره جائیه، آیه ٤.

(٣) سوره روم، آیه ٢٠.

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 311

هنوز زیست شناسان به حقیقت اسرار بدن انسان پی نبرده اند و نام کتابش را که در این زمینه نوشته، «انسان موجود ناشناخته» گذاشته است. و اینجاست که باید اعتراف کنیم قبل از هر چیز وجود خود انسان نشانه ای بزرگ از عظمت خداوند است.

شناخت خویشتن

یکی از نشانه های مهم علم و حکمت و تدبیر پروردگار آفرینش انسان است که شناخت او موجب شناخت خالق و آفریننده اش می باشد.

قال علی علیه السلام: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه (١)، هر کس خودش را شناخت خدایش را شناخته است.

عَجِبْتُ لِمَنْ یَجْهَلُ نَفْسَهُ کَیْفَ یَعْرِفُ رَبَّه (٢)، تعجب دارم از کسی که خودش را نشناخته چگونه خدایش را می شناسد.

مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدِ انْتَهَی إِلَی غَایَهِ کُلِّ مَعْرِفَهٍ وَ عِلْم (٣)، هر کس خودش را شناخت به تحقیق به هر شناخت و علمی رسیده است.

مَعْرِفَهُ النَّفْسِ أَنْفَعُ الْمَعَارِف (٤)، شناخت نفس بهترین شناختها است.

عَجِبْتُ لِمَنْ یَنْشُدُ ضَالَّتَهُ وَ قَدْ أَضَلَّ نَفْسَهُ فَلَا یَطْلُبُهَا (٥)، در شگفتم از کسی که دنبال گمشده اش می گردد در حالی که خودش را گم کرده و آنرا طلب نمی کند.

در این بخش به گوشه ای از ابعاد وجود این موجود اسرارآمیز (انسان) اشاره می کنیم تا بیاری خدا زمینه ای برای معرفت پروردگار که آفریننده این همه اسرار است پدید آید.

__________________

(١) الی (٥) – غرر و درر، واژه عرف.

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 312

یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید از هشام بن حکم (از شاگردان امام صادق) پرسیدم اگر کسی از من پرسید چگونه خدایت را شناختی به او چه پاسخی بدهم؟ هشام گفت، می گویم: من خداوند جل جلاله را بوسیله خودم شناختم زیرا او نزدیکترین چیزها به من است، می بینم ساختمان بدنم اجزاء مختلفی دارد که هر کدام با نظم خاصی در جای خود قرار گرفته اند، ترکیب این اجزاء قطعی و روشن است آفرینش آنها متین و دقیق است و انواع و اقسام نقاشی ها در آن بکار رفته است، می بینم برای من حواس مختلف و اعضاء گوناگونی از قبیل چشم، گوش، شامه، ذائقه و لامسه ایجاد شده است و عقل همه عاقلان محال می داند که ترکیب منظمی بدون ناظم، و نقشه دقیقی بدون نقاش بوجود آید، از این راه پی بردم که نظام وجودم و نقاشی های بدنم از این قانون مستثنی نیست و نیازمند به آفریدگار است.(١)

شخصی از امام رضا علیه السلام تقاضا کرد که دلیل بر وجود خداوند را بیان نمایند، حضرت فرمودند: نَظَرْتُ إِلی جَسَدِی …عَلِمْتُ أَنَّ لِهَذَا الْبُنْیَانِ بَانِیاً فَأَقْرَرْتُ بِه ، من در ساختمان وجودم نظر کردم دانستم که این بنا بنیانگذاری دارد پس به آن اقرار کردم.(٢)

امام صادق علیه السلام می فرماید تعجب از مخلوقی که می پندارد خدا از بندگانش پنهان است در حالیکه آثار آفرینش را در وجود خود می بیند با ترکیبی که عقلش را مبهوت و انکارش را باطل می سازد و بجان خودم سوگند اگر در نظام آفرینش فکر می کردند قطعا با دلائلی قانع کننده به آفریدگار جهان رهنمون می شدند.(٣)

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ٥٠.

(٢) اصول کافی، کتاب التوحید، باب ١، حدیث ٣.

(٣) بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ١٥٢.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 313

ساختمان اسرار آمیز بدن انسان

دانشمندان برای شناساندن خصوصیات انسان علومی را پایه گذاری کرده و توانسته اند به گوشه ای از اسرار آن آگاه گردند زیرا در هر عضوی از اعضاء انسان یک جهان اسرار توحید نهفته است این اسرار را می توان در امور ذیل جستجو نمود:

١- ساختمان اسرار آمیز سلولهای بدن انسان: بدن انسان مانند یک ساختمان از سلولهائی تشکیل یافته که هر کدام به تنهائی موجود زنده ای است که مانند سایر جانداران زندگی، هضم، جذب، دفع و تولید دارند. در بدن یک انسان معمولی تعداد این سلولها که مرتبا بوسیله خون و به کمک قلب تغذیه می شوند معادل ده میلیون میلیارد می باشد، هر یک از این سلولها موظفند به گونه ای خاص درآیند، گاهی بصورت گوشت، گاهی به صورت پوست، گاه مینای دندان و گاهی اشک چشم را تشکیل می دهند، طبیعی است که هر کدام غذای خاصی می خواهند که قلب باید بوسیله خون به آنها برساند.

٢- دستگاه گوارش که آبدارخانه و آشپزخانه بدن بشمار می رود.

٣- دستگاه گردش خون که سرویس سریع پخش غذای کشور تن حساب می شود.

٤- دستگاه تنفس که تصفیه خانه خون بدن انسان است.

٥- دستگاه مغز و اعصاب که ستاد فرماندهی کل قوای انسان است.

٦- گوش و چشم و بینی که شبکه آگاهی و سازمان اطلاعات مغز محسوب می شود.

٧- سایر اعضاء بدن.

سازمان هر یک از این دستگاههای شگفت آور ما را به وجود

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 314

آفریدگاری دانا و توانا راهنمائی می کند.(١)

برای پی بردن به چگونگی فعالیت و فیزیولوژی هر یک از اعضاء بدن انسان هزاران دانشمند مطالعه کرده و هزاران کتاب درباره آن نوشته اند، آیا هیچکس باور می کند که برای شناخت هر یک از این اعضاء این همه عقل و هوش و درایت لازم باشد اما برای ساختن آنها علم و عقلی لازم نبوده باشد؟ چگونه ممکن است پی بردن به طرز کار و فعالیت هر یک از این اعضاء بدن انسان سالها مطالعه لازم باشد اما آفرینش آنها بدست عوامل بیشعور (طبیعت) صورت گیرد؟ کدام عقلی باور می کند؟

آفرینش شگفت انگیز مغز

مهمترین و دقیق ترین دستگاه بدن انسان مغز اوست، مغز وسیله ای برای فرماندهی قوای بدن و اداره تمام دستگاههای وجود انسان می باشد. مغز برای کسب اطلاعات لازم، درک احتیاجات اعضاء و رساندن دستورهای لازم به تمام بدن از رشته های باریکی که در سراسر بدن پخش است استفاده می کند این رشته ها سلسله اعصاب نامیده می شوند.

توجه به چگونگی فعالیت این دستگاه عظیم که در جمجمه انسان با حجمی کوچک قرار گرفته ما را به عظمت و قدرت و حکمت آفریدگار جهان رهنمون می سازد.

روح انسانی اعجوبه عالم خلقت

بُعد دیگر وجود انسان روح اوست، روح از عجیب ترین و

__________________

(١) راه خداشناسی، استاد سبحانی.

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 315

اسرار آمیزترین پدیده های عالم هستی محسوب می گردد و علیرغم اینکه از همه چیز به ما نزدیکتر است از معرفت و شناخت آن بسیار ناتوانیم، با اینکه دانشمندان تلاش و کوشش فراوانی برای شناخت روح داشته و دارند ولی همچنان چهره اسرارآمیز روح در پرده ابهام است. وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا (١)، از تو درباره روح سوال می کنند؟ بگو: روح از فرمان پروردگار من است و جز اندکی از دانش به شما داده نشده است. این پاسخ سربسته، اشاره ای پر معنی به اسرار آمیز بودن این پدیده بزرگ عالم هستی است و با این دانش کم جای تعجب نیست که از اسرار روح آگاه نشویم، این اعجوبه نشانه ای بزرگ از وجود خدای قادر متعال است.

فعالیتهای مختلف روح انسان

ما فعالیتهای روحی و فکری فراوانی داریم، چه در بخش خود آگاه و چه در بخش ناخودآگاه که هر کدام موضوع بحث جداگانه ای هستند و در کتابهای فراوانی از آنها بحث شده است. قسمتی از این فعالیتها به شرح زیر است:

١- اندیشیدن: برای راهیابی به مجهولات و حل مشکلات.

٢- ابتکار: برای رفع نیازهای مختلف، مقابله با حوادث گوناگون، اختراعات و اکتشافات.

٣- حافظه: برای نگهداری انواع معلومات که از طریق حس یا تفکر و اندیشه برای انسان حاصل شده است و بعد طبقه بندی و بایگانی آنها و

__________________

(١٣) سوره اسراء، آیه ٨٥.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 316

سپس یاداوری به هنگام لزوم.

٤- تجزیه و تحلیل مسائل: برای پیدا کردن علل و ریشه های حوادث از طریق جدا کردن مفاهیم ذهنی از یکدیگر و بعد ترکیب آنها با هم و سپس رسیدن به علل و نتایج حوادث.

٥- تخیل: یعنی ایجاد صورتهای ذهنی که احیانا در خارج وجود ندارد بعنوان مقدمه ای برای فهم مسائل جدید.

٦- تصمیم و اراده: برای انجام کارها، یا متوقف ساختن و یا دگرگون کردن آنها.

٧- محبت و دوستی، دشمنی و دهها پدیده دیگر که در اعمال انسان اثرات مثبت یا منفی دارد.(١)

تمرین

١- یک حدیث از حضرت علی علیه السلام درباره معرفت نفس بنویسید؟

٢- دلیل هشام بن حکم برای شناخت خداوند چه بود؟

٣- بطور خلاصه بنویسید بدن انسان از چه چیزهایی تشکیل یافته است؟

٤- خلاصه ای از فعالیتهای روح را بیان کنید؟

__________________

(١) پیام قرآن، جلد ٢، بحث روح.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 317

درس چهارم : نشانه های خداوند در آفاق (بخش اول)

زمین

وَفِی الْأَرْضِ آیَاتٌ لِلْمُوقِنِینَ و در زمین نشانه هایی برای اهل یقین هست(١)، در قرآن حدود ٨٠ مرتبه درباره آفرینش زمین بحث شده و از پیروان قرآن دعوت به شناخت عظمت خلقت زمین شده است. امام صادق علیه السلام خطاب به مفضل می فرمایند: فکر کن در خصوصیات آفرینش این زمین که بگونه ای قرار داده شده که محکم و استوار محل استقرار اشیاء باشد و مردم بتوانند در احتیاجاتشان بر آن کوشش کنند و هنگام آرامش و استراحت بروی زمین نشسته و یا بخواب روند… و عبرت بگیر، از آنچه هنگام زلزله ها بمردم می رسد که دیگر زمین آرامشی ندارد و مردم ناچار به ترک خانه ها شده و فرار می کنند. (٢)

تعجب اینجاست که این سفینه فضایی با این عظمت و میلیاردها مسافر و با سرعتی فوق العاده مانند گهواره ای با قرار و آرام می باشد بفرموده مولا علی علیه السلام در دعای صباح: یَا مَنْ أَرْقَدَنِی فِی مِهَادِ أَمْنِهِ وَ أَمَانِه ، ای کسی که مرا بخواب بردی در گهواره امن و آرام.

__________________

(١) سوره ذاریات، آیه ٢٠.

(٢) بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ١٢١.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 318

قسمت عمده زمین را اقیانوسها و دریاها گرفته، عجایبی در آنها وجود دارد که خود احتیاج به بحث مفصل و جداگانه ای دارد یَا مَنْ فِی الْبِحَارِ عَجَائِبُه «ای کسیکه شگفتیهای قدرتت در دریاهاست».(١)

از حضرت علی علیه السلام در مناجات دیگری آمده: أَنْتَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ عَظَمَتُکَ وَ فِی الْأَرْضِ قُدْرَتُکَ وَ فِی الْبِحَارِ عَجَائِبُک «خدایا تو هستی که عظمتت در آسمان و قدرتت در زمین و شگفتیهای خلقتت در دریاهاست».(٢)

امام صادق علیه السلام خطاب به مفضل می فرماید: اگر می خواهی وسعت حکمت آفریدگار و کوتاهی دانش مخلوقات را بدانی نظر کن به آنچه در اقیانوسها از انواع ماهیان و جنبندگان آب و صدفها وجود دارد انواعی که شماره ندارد و منافع آن تدریجا برای بشر روشن می شود. (٣)

خورشید و ماه

وَمِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ «و از نشانه های خداوند شب و روز و خورشید و ماه است» (٤) و در سوره یونس می فرماید: او خدایی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور قرار داد و برای آنها جایگاهایی قرار داد تا تعداد سالها و حساب را بدانید و خداوند این را جز به حق نیافریده، او نشانه ها را برای گروهی که اهل دانش هستند بیان می کند.

خورشید با نور جهانتاب خود نه تنها بستر موجودات را گرم و روشن می سازد بلکه سهم بزرگی در پرورش گیاهان و زندگی حیوانات

__________________

(١) دعای جوشن کبیر.

(٢) جلد ٩٧، بحار الانوار، صفحه ٩٧.

(٣) بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ١٠٣.

(٤) سوره فصلت، آیه ٣٧.

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 319

دارد – امروز این حقیقت ثابت شده که هر حرکت و جنبشی در کره زمین از برکت تابش نور خورشید است.

کره خورشید یک میلیون و سیصد هزار مرتبه از زمین بزرگتر است، حرکت منظم خورشید در برجهای آسمانی، و طلوع و غروب حساب شده آن که با نظم دقیقی صورت می گیرد علاوه بر تشکیل فصلهای مختلف به پیدایش تقویم و حساب منظم زمان که برای زندگی اجتماعی بشر فوق العاده اهمیت دارد کمک می کند. ماه در هر ساعت ٣٦٠٠ کیلومتر به دور زمین می گردد که در هر ماه قمری (کمی بیش از ٢٩ روز) یک بار به دور زمین گردش می کند و همراه زمین سالی یکبار به دور خورشید می چرخد.

برای حرکت هر یک از ماه و خورشید و زمین خواص فوق العاده ای است که فکر و درک بشر از آن عاجز است. آنچه ما می یابیم اینست که این حرکت منظم و دقیق وسیله محاسبه زمان و سبب پیدایش شب و روز و ماه و سال است.

امام صادق علیه السلام در روایت مفضل می فرماید: در طلوع و غروب خورشید اندیشه کن که خداوند حاکمیت روز و شب را با آن برپا می کند.

اگر طلوع خورشید نبود نظم جهان به کلی به هم می خورد… و زندگی با نبودن نور خورشید و آثار آن ناگوار می شد… و اگر غروب آن نبود مردم آرامش و قرار نداشتند با اینکه احتیاج زیادی برای آسایش جسم و آرامش روح دارند.

«…سپس در ارتفاع و انخفاض خورشید که سبب پیدایش فصول

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 320

چهارگانه است و منافع و آثاری که برای آنست بیندیش.

… بوسیله ماه خدا را بشناس که مردم با نظام مخصوصش ماه ها را می شناسند و حساب سال را نگه می دارند.

ببین چگونه شبهای تاریک را روشن می سازد و چه فایده ای در آن نهفته است».(١)

ستارگان: إِنَّا زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِزِینَهٍ الْکَوَاکِبِ (٢) «ما آسمان پایین را به زیور ستارگان زینت دادیم».

علی علیه السلام در حدیثی می فرمایند: این ستارگانی که در آسمانند شهرهایی همچون شهرهای روی زمینند که هر شهری از آن با شهر دیگر باستونی از نور مربوط است. (٣)

عظمت کهکشان ها

یکی از نشانه های بزرگ خداوند این است که: با ستونهای نامرئی و نظاماتی که بر قانون جاذبه و دافعه حکمفرماست کرات آسمانی را برپا داشته که اگر کمترین تغییری در این موازنه پیدا شود و تعادل آنها به هم بخورد یا با شدت به یکدیگر برخورد می کنند و متلاشی می شوند و یا به کلی دور می شوند و رابطه آنها از هم گسسته می شود.

تا آنجا که دانشمندان تحقیق کرده اند کهکشانی که منظومه شمسی ما در آن واقع شده است یکصد میلیارد ستاره در آن می باشد که خورشید

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٥٥، صفحه ١٧٥.

(٢) سوره صافات، آیه ٦.

(٣) بحار الانوار، جلد ٥٥، صفحه ٩١.

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 321

یکی از ستارگان متوسط آن محسوب می شود. برپایه آخرین تحقیقات حداقل یک میلیارد کهکشان در عالم وجود دارد، اینجاست که عقل و دانش بشری با تحیر وصف ناپذیری اعتراف می کند که عظمت و بزرگی از آن خداوندی است که این عالم بی نهایت بزرگ را آفریده است.

تمرین

١- امام صادق علیه السلام درباره آفرینش زمین چه می فرماید؟

٢- امام صادق علیه السلام درباره خورشید چه می فرمایند؟

٣- تعداد کهکشانها و تعداد ستاره های کهکشان ما چقدر است؟

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 322

درس پنجم : نشانه های خداوند در آفاق (بخش دوم)

اشاره

خدای متعال می فرماید: إِنَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ (١) «بدون شک در آسمانها و زمین نشانهای فراوانی (خداشناسی) برای اهل ایمان هست».

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ (٢) «همانا در آفرینش آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز نشانه هایی برای اندیشمندان هست».

قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللَّ-هِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (٣) «رسولان آنها گفتند: آیا درخدا شک است؟! کسی که آسمانها و زمین را آفریده است؟!»

دقت در آفرینش آسمانها

در حدیث معروفی در ذیل آیه ١٩١ آل عمران رسیده است، شبی از شبها پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم پس از استراحت کوتاهی از جا برخاسته وضو گرفت و مشغول نماز شد آنقدر در نماز اشک ریخت که جلوی لباس آنحضرت تر شد سپس سر به سجده گذاشت و چندان گریست که زمین از اشک چشمش مرطوب شد و همچنان تا طلوع صبح

__________________

(١) سوره جاثبه، آیه ٣.

(٢) سوره آل عمران، آیه ١٩١.

(٣) سوره ابراهیم، آیه ١٠.

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 323

منقلب و گریان بود هنگامیکه بلال موذن مخصوص پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم او را به نماز صبح خواند حضرت را گریان دید عرض کرد یا رسول خدا چرا گریه می کنی در حالیکه مشمول لطف و عفو خداوند هستی؟ فرمود آیا من بنده شاکر خداوند نباشم؟ چرا نگریم؟ در حالیکه در این شب آیات تکان دهنده ای بر من نازل شد، سپس آیه فوق از سوره آل عمران و چهار آیه پشت سر آن را تلاوت فرمود و در پایان فرمود: ویل لمن قرا ها ولم یتفکر فیها وای بر کسی که آنها را بخواند و در آن اندیشه نکند. (١)

اولین نکته ای که در مطالعه فضا مورد توجه واقع می شود وسعت حیرت آور آن می باشد اگر شبی تاریک که نور ماه در آسمان نمی درخشد نظری به آسمان بیندازیم منطقه ای طولانی مانند قوسی که از افق تا افق کشیده شده ملاحظه می کنیم که به سفیدی آب نهری در سیاهی زمین شباهت دارد و به آن کهکشان گفته می شود. در هر کهکشان ستارگان بی شماری وجود دارد، قطر کهکشان ما (که منظومه شمسی ما در آن قرار دارد) یکصد هزار سال نوری است یعنی اگر بخواهند با سرعت سیصد هزار کیلومتر در ثانیه از طرفی تا طرف دیگر این کهکشان مسافرت کنند صد هزار سال طول می کشد و خورشید با سرعت فوق العاده ای که دارد و به دور این کهکشان در حرکت است ٢٥٠ میلیون سال طول می کشد که یک دور گرد این کهکشان بچرخد (٢) (قبلا بیان کردیم که طبق آخرین تحقیقات دانشمندان حداقل یک میلیارد کهکشان در عالم وجود دارد و تنها در کهکشان ما یکصد میلیارد ستاره وجود دارد).(٣)

__________________

(١) پیام قرآن، جلد دوم، صفحه ٦٢ (با نقل از تفاسیر متعدد).

(٢) راه تکامل، جلد ٦، صفحه ١٠٣.

(٣) پیام قرآن، جلد ٢، صفحه ١٧٦.

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 324

در هر صورت یکی از آیات و نشانه های با عظمت خداوند متعال آفرینش آسمانهاست که قرآن هم با عظمت خاصی از آن یاد نموده و ٣١٣ مرتبه نام آسمان به لفظ مفرد و جمع در آیات قرآن آمده است و در مواردی آشکارا بشر را دعوت کرده که در خلقت آسمانها دقت کند تا بر معرفت او افزوده شود.

در سوره (ق) می فرماید: أَفَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ «آیا به آسمانی که بر فراز آنان است توجه نکردند که چگونه آنرا بنا کردیم و بوسیله ستارگان زینت بخشیدیم و هیچ شکافی در آن نیست». مخصوصاً در روایات اسلامی آمده است که سحر خیزان وقتی برای نماز شب بر می خیزند نخست به آسمان نگاه کنند و آیات آخر سوره آل عمران را بخوانند.

توجه و نظر معصومین به آفرینش آسمانها

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آنگاه که برای نماز شب بر می خاست نخست مسواک می کرد و سپس نظری به آسمان می افکند و این آیات را تلاوت می کرد: إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ… .(١)

مناجات علی علیه السلام هنگام مطالعه آسمان

یکی از اصحاب امیر المومنین علیه السلام بنام حبّه عرنی می گوید شبی من با نوف در حیاط دار الاماره کوفه خوابیده بودیم اواخر شب ناگهان متوجه شدیم علی علیه السلام در صحن دار الاماره مانند افراد واله و حیران دستها را به دیوار نهاده و این آیات را تلاوت می فرمود: إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ

__________________

(٧) مجمع البیان ذیل آیه مذکور.

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 325

وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ * الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّ-هَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَیٰ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَ-ٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ * رَبَّنَا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ * رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلْإِیمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکَفِّرْ عَنَّا سَیِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ * رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَیٰ رُسُلِکَ وَلَا تُخْزِنَا یَوْمَ الْقِیَامَهِ إِنَّکَ لَا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ.

حبه گوید: حضرت این آیات را مکرر تلاوت می فرمود و چنان مجذوب مطالعه آسمان زیبا و خالق این زیبائیها بود که گویا هوش از سرش پریده بود کم کم بالای سرم رسیده و پرسیدند حبه خوابی یا بیدار؟، جواب دادم بیدارم، آقا شما که با این جهاد و کوشش و با آنهمه سوابق درخشان و آنهمه زهد و تقوی، چنین اشک می ریزی ما بیچارگان چه کنیم؟ حضرت چشمها را به پایین انداخته و شروع به گریه کردند و فرمودند: ای حبه همگی ما در برابر خداوند ایستگاهی داریم که هیچ یک از اعمال ما بر او پوشیده نیست ای حبه بطور قطع خداوند از رگ گردن به من و تو نزدیکتر است، ای حبه هیچ چیز نمی تواند من و تو را از خدا پنهان دارد آنگاه حضرت رفیقم نوف را مورد خطاب قرار داده و فرمود: ای نوف خوابی؟ جواب داد: نه یا علی حالت حیرت انگیز و شگفت آور شما موجب شد که امشب فراوان بگریم حضرت فرمود: ای نوف اگر امشب از خوف خدا فراوان گریه کردی فردا در پیشگاه خدا چشمانت روشن خواهد شد، ای نوف: هیچ قطره اشکی از دیدگاه کسی از خوف خدا جاری نمی شود مگر آنکه دریایی از آتش را خاموش می کند. آخرین جمله حضرت به ما این بود که: از خداوند در ترک انجام مسئولیتها بترسید آنگاه در حالیکه زمزمه می کرد از جلوی ما گذشت و فرمود: خدایا ای کاش

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 326

می دانستم هنگامیکه غافلم تو از من اعراض نموده ای یا به من توجه داری و ای کاش می دانستم با این خواب طولانیم و کوتاهی در سپاسگزاری نعمتهایت حالم در نزد تو چگونه است . نوف می گوید بخدا قسم حضرت تا صبح در همین حال بود.(١)

امام سجاد علیه السلام برای نماز شب بیدار شدند دست در آب نموده که وضو بگیرند به آسمان نظر نموده و مشغول تفکر در اوضاع آنها می شوند و همچنان مبهوت عظمت آسمانها شده و فکر می کردند تا صبح شد و موذن اذان گفت و هنوز دست حضرت در آب بود.

امیر المومنین علیه السلام می فرماید: سُبْحَانَکَ مَا أَعْظَمَ مَا نَرَی مِنْ خَلْقِکَ وَ مَا أَصْغَرَ کُلَّ عَظِیمَهٍ فِی جَنْبِ قُدْرَتِکَ وَ مَا أَهْوَلَ مَا نَرَی مِن مَلَکُوتِکَ وَ مَا أَحْقَرَ ذَلِکَ فِیمَا غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِکَ وَ مَا أَسْبَغَ نِعَمَکَ فِی الدُّنْیَا وَ مَا أَصْغَرَهَا فِی نِعَمِ الْآخِرَه (٢) «خداوندا منزهی تو چقدر بزرگ است آنچه از آفرینش تو مشاهده می کنیم و چقدر هر بزرگی کنار قدرت تو کوچک است و چقدر شگفت انگیز است آنچه از ملکوت تو می بینیم و چقدر اینها نسبت به آنچه از سلطنت تو بر ما پنهان است کوچک می باشد و چقدر نعمتهای تو در دنیا فراوان است و چه اینها نسبت به نعمتهای آخرت اندک می باشد».

تمرین

١- گریه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم برای چه بود و به بلال چه فرمودند؟

٢- کهکشان چیست و قطر کهکشان ما چقدر است؟

٣- خلاصه داستان حبه عرنی درباره مناجات علی علیه السلام را بنویسید.

__________________

(١) سفینه البحار، جلد ١، صفحه ٩٥ – بحار الانوار ٤١، صفحه ٢٢.

(٢) نهج البلاغه

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 327

درس ششم : برهان نظم

اشاره

از مباحث گذشته روشن شد که نظم خاصی در همه موجودات جهان به چشم می خورد و تصور نمی شود هیچ عاقلی در وجود نظمی که در موجودات گوناگون برپاست تردید کند. از کوچکترین موجود مادی جهان (اتم) تا بزرگترین کهکشانها و سحابیها در همه جا و بر همه چیز نظامی حساب شده و دقیق فرمان می راند، از انسان تا جانوران و از گیاهان تا جمادات و از موجودات زمین تا آسمانها همه و همه بر اساس هدفی خاص بوجود آمده و یک رشته قوانین دقیق بر همه آنها حکومت می کند. روشن است که اگر نظم بر جهان حکومت نمی کرد علم در دنیا یافت نمی شد چرا که علوم عبارت از کشف همان نظام و قوانین عمومی است که بر جهان حکمفرماست. اگر جنب و جوش سلولهای بدن انسان و گردش چرخهای جسم بر یک روال و نظام خاصی صورت نمی گرفت فیزیولوژی و تشریح و علم طب چگونه پدید می آمد؟ و یا اگر گردش سیارات و حرکت کرات بر اساس نظمی دقیق استوار نبود علم نجوم و ستاره شناسی چگونه پدید می آمد؟ و یا اگر نظم دقیق نبود منجمین چگونه می توانستند خسوف و کسوف را پیش بینی کنند؟ و چگونه تقویم همیشگی برای طلوع و غروب خورشید می نوشتند؟ و در اثر همین نظم

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 328

که بر جهان حاکم است دانشمندان با استفاده از محاسبات ریاضی و فیزیکی سفینه ای را بدون سرنشین برای سفری طولانی به کرات بالا می فرستند. در نتیجه علم تبیین همان نظام است که در هر رشته ای وجود دارد و رابطه نظم و علم از بدیهیات است. قرآن مجید در آیات فراوانی برای مساله خداشناسی روی برهان نظم تکیه کرده که به مواردی از آنها قبلا اشاره کردیم یعنی از نظر قرآن بهترین و روشنترین راه برای شناخت خداوند مطالعه نظام آفرینش و آثار هستی است.

اساس برهان نظم

این برهان بر دو پایه اصلی (صغری و کبری) و یک نتیجه قرار گرفته است:

١- جهان هستی بر اساس یک نظام دقیق و حساب شده ای آفریده شده و بر هر ذره ای از موجودات یک سلسله قوانین تغییر ناپذیری حکومت می کند.

٢- هر جا نظم و تدبیر حساب شده ای هست ممکن نیست زاییده رویدادهای تصادفی باشد و حتما باید از علم و قدرتی سرچشمه گرفته شده باشد.

نتیجه: نظم و تدبیر جهان آفرینش گواه اینست که صانعی توانا و سازنده ای دانا با محاسباتی دقیق نقشه آن را طرح و سپس کاخ عظیم عالم هستی را بر پایه آن بنا نهاده است.

پدیده نشانگر پدیدآورنده

اگر وجود اتومبیل گواه سازنده آن و کتاب شاهنامه حاکی از سراینده

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 329

آن است و اگر وجود ساختمانی گواه سازنده آن است این نظام بزرگ و این خلقت عظیم جهان آفرینش نشانه بزرگی بر وجود حکیمی دانا و مقتدر یعنی خداوند متعال است.

برای ساختن یک قمر مصنوعی صدها دانشمند مدتها تلاش می کنند و سپس با محاسبات دقیق ریاضی آنرا به فضا پرتاب کرده و به حرکت در می آورند آیا وجود میلیونها کهکشان که هر کدام دارای میلیونها منظومه شمسی که هر کدام دارای میلیونها کره و ستاره است و همگی در فضا بدون کوچکترین انحراف و تصادم با نظمی دقیق حرکت می کنند دلیل بر وجود خدای قادر متعال نیست؟!

مباحثه نیوتن با دانشمند مادی

نیوتن منجم و ریاضی دان مشهور به یک مکانیک ماهر دستور داد که ماکت کوچکی از منظومه شمسی بسازد سیارات این منظومه توپهای کوچکی بودند که با تسمه به یکدیگر پیوسته بودند و برای آن هندل کوچکی قرار داده که با حرکت آن تمام توپها به طرز بسیار جالبی در مدار خود حرکت می کردند و دور هسته مرکزی به گردش در می آمدند. یکروز نیوتن کنار میز مطالعه خود نشسته بود و این ماکت هم در مقابلش قرار داشت در این هنگام دوست او که یک دانشمند ماتریالیست بود وارد شد هنگامیکه چشمش به آن ماکت زیبا افتاد تعجب کرد و زمانیکه نیوتن هندل ماکت را حرکت داد و آن سیارات با سبکی جالب به دور هسته مرکزی حرکت کرد تعجب آن دانشمند بیشتر شد و فریاد زد: وه! چه چیز جالبی چه کسی این را ساخته است؟! نیوتن جواب داد هیچکس، خودش تصادفا بوجود آمده است. دانشمند مادی گفت آقای نیوتن

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 330

فکر کردید من احمقم چگونه ممکن است این ماکت با این سبک جالب خودش تصادفا بوجود آمده باشد نه تنها سازنده دارد بلکه سازنده اش نابغه بوده است، اینجا بود که نیوتن به آرامی برخاست و دست روی شانه آن مادی گذاشت و گفت دوست من آنچه شما می بینید جز یک ماکت کوچک نیست که از روی سیستم واقعی عظیم منظومه شمسی ساخته شده است با این حال شما حاضر نیستید بپذیرید که تصادفا و خودبخود بوجود آمده باشد پس چگونه اعتقاد دارید خود آن منظومه شمسی با همه وسعت و پیچیدگی که دارد آفریننده ای عاقل و قادر نداشته و بدون سازنده است اینجا بود که دانشمند مادی شرمنده شد و جوابی برای گفتن نداشت آری این همان برهان نظم برای وجود آفریدگار قادر و تواناست.(١)

برهان وزیر موحّد برای پادشاه منکر

پادشاهی منکر خدا وزیری موحد داشت هر چه وزیر برایش استدلال توحید و خدا شناسی می کرد اثری نداشت تا اینکه بدون اطلاع پادشاه دستور داد در مکانی خوش آب و هوا قصری با شکوه و جالب ساختند و انواع و اقسام درختان میوه و گلهای مختلف در آن قرار دادند روزی پادشاه را به بازدید قصر دعوت نمود، پادشاه بسیار خوشش آمد و پرسید مهندس و بناهای این قصر چه کسانی هستند؟ وزیر گفت: پادشاها! این قصر هیچ مهندسی و سازنده ای ندارد ما ناگاه دیدیم این قصر اینجا پیدا شده است پادشاه گفت مرا مسخره می کنی مگر ممکن است چیزی در عالم خودش بوجود بیاید؟ وزیر گفت اگر ممکن نیست این قصر

__________________

(١) (هستی بخش)، صفحه ١٤٩، شهید هاشمی نژاد.

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 331

کوچک بدون سازنده باشد چگونه ممکن است این جهان بزرگ با همه عظمتش از آسمان و زمین و دریاها و آنهمه موجوداتی که در آنهاست بدون آفریدگار باشد پادشاه متنبه شد و بر وزیر آفرین گفته و خداشناس گردید.

خلاصه و نتیجه برهان نظم

مجموعه کل آفرینش از:

١- کهکشانها، منظومه ها و کرات

٢- انسان با تمام رموزی که در خلقتش بکار رفته

٣- اتمها، ملکولها و سلولها

٤- جهان حیوانات با انواع بی شمار آنها

٥- جهان گیاهان با خواص و ترکیبات آنها

٦- اقیانوسها، دریاها با عجایب موجود در آنها

٧- نظامها و قوانین دقیق که در کل جهان آفرینش هست

٨- آنچه در جهان هستی عقل و علم بشر هنوز به آن نرسیده است.

همگی دلالت بر خداوندی دانا و حکیم قادر متعال خواهند داشت.

تمرین

١- چگونه علم زائیده نظم جهان است؟

٢- اساس برهان نظم چیست؟

٣- خلاصه ای از مباحثه نیوتن با دانشمند مادی را بیان کنید؟

٤- برهان وزیر موحد برای پادشاه منکر چه بود؟

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 332

درس هفتم : توحید و یگانگی خداوند

اشاره

فَإِلَ-ٰهُکُمْ إِلَ-ٰهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا (١) «خدای شما یکی است پس همه در برابرش سر تسلیم فرود آورید». لَا تَجْعَلْ مَعَ اللَّ-هِ إِلَ-ٰهًا آخَرَ (٢) «با خداوند، خدای دیگری قرار مده». لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَهٌ إِلَّا اللَّ-هُ لَفَسَدَتَا (٣) «اگر در آسمان و زمین غیر از خداوند، خدای دیگری بود به فساد و ویرانی کشیده می شد».

توحید شعار اصلی همه پیامبران الهی بوده است و حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم با این شعار از کوه حراء آمد: قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا و در حدیثی فرمود: أَفْضَلُ الْعِبَادَهِ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه.

دلائل توحید و یگانگی

١- خداوندی که کمال مطلق است و هیچ حد و مرز و اندازه ای در او راه ندارد، آفریدگاری که ازلی و ابدی است، پروردگاری که زمان و مکان مخلوق اوست جز یکی نمی تواند باشد اگر به معنای نامحدود و نامتناهی بودن خداوند توجه کنیم می فهمیم که نامحدود جز یکی

__________________

(١) سوره حج، آیه ٣٦.

(٢) سوره اسراء، آیه ٢٣.

(٣) سوره انبیاء، آیه ٢٢.

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 333

نمی تواند باشد زیرا تعدد موجب محدودیت و متناهی بودن است.

٢- در جهان نظم واحدی وجود دارد و نظم واحد، دلیل بر ناظم واحد است همان نظامات و قوانینی که دانشمندان ستاره شناس در کرات و کهکشانها می بینند همان ها را دانشمندان اتم شناس در دل اتم مشاهده می کنند و همین نظم در سراسر کشور تن و جسم انسان وجود دارد قهراً اگر جز یک مُنَظِّم وجود داشت نظام عالم به هم می خورد و این است معنای لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَهٌ إِلَّا اللَّ-هُ لَفَسَدَتَا (١)

٣- اخبار همه انبیاء بر یگانگی خداوند دلیل قاطعی بر وحدانیت اوست، تمام پیامبرانی که از جانب خداوند مامور تبلیغ و ارشاد شده اند او را یگانه خوانده اند قال علی علیه السلام: وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّهُ لَوْ کَانَ لِرَبِّکَ شَرِیکٌ لَأَتَتْکَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَیْتَ آثَارَ مُلْکِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَ لَکِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ کَمَا وَصَفَ نَفْسَه.(٢)

علی علیه السلام در وصیت به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید: بدان ای پسرم اگر پروردگارت شریک و همتایی داشت رسولان او به سوی تو می آمدند و آثار ملک و قدرتش را می دیدی و افعال و صفاتش را می شناختی اما او خداوندی یکتاست همانگونه که خویش را توصیف کرده است.

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لَا إِلَ-ٰهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ «ما پیش از تو هیچ پیغمبری را نفرستادیم مگر اینکه به او وحی کردیم که معبودی

__________________

(١) سوره انبیاء، آیه ٢٢.

(٢) نهج البلاغه، نامه ٣١، وصیت به امام حسن علیه السلام.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 334

جز من نیست پس فقط مرا پرستش کنید».(١)

مساله توحید زیربنای شناخت تمام صفات خداوند است زیرا یگانگی او از نامحدود بودن وجود او سرچشمه می گیرد و این وجود است که جامع جمیع کمالات و خالی از هر گونه عیب و نقص می باشد در نتیجه اگر ما خداوند را به توحید حقیقی بشناسیم همه صفاتش را شناخته ایم.

عن ابی عبدالله علیه السلام قال: مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً دَخَلَ الْجَنَّهَ وَ إِخْلَاصُهُ أَنْ تَحْجُزَهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَل.

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس با اخلاص بگوید لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ داخل بهشت می شود و اخلاصش اینست که لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ او را از آنچه خدای عزوجل حرام کرده باز دارد.(٢)

قال ابوعبدالله علیه السلام: مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِائَهَ مَرَّهٍ کَانَ أَفْضَلَ النَّاسِ ذَلِکَ الْیَوْمَ عَمَلًا إِلَّا مَنْ زَاد ، امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس صد مرتبه لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بگوید از جهت عمل در آنروز افضل مردم است مگر اینکه کسی بیشتر گفته باشد. (٣)

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هیچ کلامی نزد خداوند عزوجل محبوبتر از گفتن لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ نیست و هر کس صدایش را به لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِکشد گناهانش زیر قدمهایش می ریزد همانگونه که برگ درخت زیر آن می ریزد. (٤)

__________________

(١) سوره انبیاء، آیه ١٥.

(٢) توحید صدوق، باب ثواب الموحدین، حدیث ٢٦.

(٣) همان منبع، حدیث ٣٣.

(٤) همان منبع، حدیث ١٥.

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 335

مراتب توحید

١- توحید ذات: یعنی بی نظیر از هر جهت و مطلق از جمیع جهات لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ (١) همانند او چیزی نیست و او شنوا و بینا است، وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ (٢) هرگز برای خداوند شبیه و مانندی نیست.

٢- توحید صفات: یعنی همه صفات او به یک چیز بر می گردد و عین ذات خداوند است یعنی اوست که عالم و قادر و حیّ و … است.

شخصی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم آمد و پرسید اساس علم چیست؟ حضرت فرمودند: مَعْرِفَهُ اللَّهِ حَقَّ مَعْرِفَتِه شناخت خدا آنچنان که شایسته اوست. پرسید حق معرفت خدا چیست؟ حضرت فرمودند: َ أَنْ تَعْرِفَهُ بِلَا مِثَالٍ وَ لَا شَبَهٍ وَ تَعْرِفَهُ إِلَهاً وَاحِداً خَالِقاً قَادِراً أَوَّلًا وَ آخِراً وَ ظَاهِراً وَ بَاطِناً لَا کُفْوَ لَهُ وَ لَا مِثْلَ لَهُ فَذَاکَ مَعْرِفَهُ اللَّهِ حَقَّ مَعْرِفَتِه. «اینکه بدانی او نه مثلی دارد و نه شبیهی، و او را معبود واحد و خالق و قادر و اول و آخر و ظاهر و باطن بشناسی که مثل و مانندی ندارد این است حق معرفت خداوند». (٣)

٣- توحید افعال: منظور از توحید افعال اینست که همه کارها در دو جهان فعل خداوند است و هر موجودی هر خاصیتی که دارد از ذات پاک خداوند است، زیبایی گل، درخشندگی آفتاب و درمان دردها، همه و همه از اوست یعنی هیچ موجودی در عالم از خود استقلال ندارد و موثر مستقل در عالم فقط خداوند است به تعبیر دیگر همانگونه که موجودات

__________________

(١) سوره شوری، آیه ١١.

(٢) سوره توحید.

(٣) بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ١٤.

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 336

در اصل وجود خود وابسته به ذات او هستند در تاثیر و فعل خود نیز چنین هست.

البته این معنی هرگز نفی قانون علیت و عالم اسباب را نیمی کند و طبق فرمایش امام صادق علیه السلام: أَبَی اللَّهُ أَنْ یُجْرِیَ الْأَشْیَاءَ إِلَّا بِأَسْبَاب «خداوند خواسته است که همه کارها از طریق اسباب آن جاری گردد»(١) و نیز اعتقاد به توحید افعالی هرگز موجب اعتقاد به جبر و سلب آزادی از انسان نمی گردد (ان شاء الله بعدا به آن اشاره می کنیم که انسان در انجام افعال خود مختار و آزاد است ولی تمام قدرت و نیرو و حتی آزادی اراده او از سوی خداست) قُلِ اللَّ-هُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ «بگو خداوند خالق همه چیز است و او یکتای پیروز است» (٢) ذَٰلِکُمُ اللَّ-هُ رَبُّکُمْ لَا إِلَ-ٰهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ «خداوند پروردگار شماست هیچ معبودی جز او نیست آفریدگار همه چیز است پس او را بپرستید و او حافظ و مدیر همه موجودات است». (٣)

٤- توحید در عبادت: حساسترین بخش توحید، توحید عبادت است که جز خداوند را نپرستیم و در برابر غیر او سر تسلیم فرود نیاوریم. توحید در عبادت لازمه توحید ذات و صفات است زیرا وقتی مسلم شد که واجب الوجود تنها خداست و هر چه غیر اوست ممکن و محتاج و نیازمند است پس عبادت مخصوص اوست و او کمال مطلق است. و غیر از او کمال مطلق وجود ندارد و عبادت هم برای رسیدن به کمال است

__________________

(١) اصول کافی، باب معرفه الامام، حدیث ٧.

(٢) سوره رعد، آیه ١٦.

(٣) سوره انعام، آیه ١٠٢.

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 337

بنابراین عبادت مخصوص خداوند است سر لوحه دعوت پیامبران مساله توحید در عبادت بوده و قرآن آیات فراوانی در مورد توحید عبادت دارد.

قرآن و توحید در عبادت

وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّ-هَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ «ما در هر امتی رسولی فرستادیم که خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید». (١)

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لَا إِلَ-ٰهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ «ما پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر اینکه به او وحی کردیم که معبودی جز من نیست فقط مرا عبادت کنید».(٢)

وَإِنَّ اللَّ-هَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَ-ٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ «خداوند پروردگار من و شماست او را پرستش کنید این است راه راست». (٣)

توجه به این نکته لازم است که احترام و تواضع و خشوع ، مراتب و درجاتی دارد و آخرین درجه و بالاترین مرحله آن همان پرستش و عبودیت است و این مرحله مخصوص خداوند است که مصداق روشن آن همان سجده می باشد و به همین دلیل سجده برای غیر خداوند جایز نیست بدیهی است که اگر انسان به این مرحله از عبودیت برسد و در مقابل خداوند به خاک افتاده سجده نماید بزرگترین گام را در مسیر اطاعت خدا و تکامل خویش برداشته است.

__________________

(١) سوره نحل، آیه ٣٦.

(٢) سوره انبیاء، آیه ٢٥.

(٣) سوره مریم، آیه ٣٦.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 338

چنین عبادت خالصانه ای آمیخته با محبت محبوب است و جاذبه این محبت عامل مهم حرکت به سوی خداوند است و حرکت به سوی آن کمال مطلق عامل جدایی از گناه و سایر آلودگیهاست.

عبادت کننده حقیقی تلاش می کند خود را به معبود و محبوبش شبیه سازد و از این طریق پرتوئی از صفات جمال و جلال را در خود منعکس می کند این امور در تربیت و تکامل انسان نقش مهمی دارد.

تمرین

١- دلائل توحید و یگانگی خداوند را بیان کنید.

٢- مراتب توحید را بیان کنید.

٣- منظور از توحید افعال چیست؟

٤- توحید در عبادت را توضیح دهید.

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 339

درس هشتم : صفات خداوند متعال (بخش اول)

اشاره

به آن اندازه که شناخت خداوند و پی بردن به اصل وجودش آسان است پی بردن به صفات او آسان نیست. زیرا در مرحله شناخت خداوند، به تعداد ستارگان آسمان، برگهای درختان، انواع گیاهان و جانداران بلکه به تعداد ذرات اتم دلیل بر وجود او داریم (خود اینها آیه ها و نشانه های وجود و عظمت او هستند) اما در راه شناسایی صفات خداوند باید دقت کنیم تا از خطر تشبیه و قیاس در امان باشیم و نخستین شرط شناخت صفات، نفی تمام صفات مخلوقات از خداوند و تشبیه نکردن او به مخلوقات است زیرا هیچیک از صفات خداوند با صفات مخلوقات قابل مقایسه نیست و هیچ صفتی از صفات ماده در ذات مقدسش راه ندارد، چون هر صفت و کیفیت مادی موجب محدودیت است و خداوند نامحدود است. او هستی محض است و هیچ مرزی برایش تصور نمی شود و دارای همه مراتب کمال است بنابراین ما هرگز به ذات خداوند پی نخواهیم برد و نباید چنین انتظاری داشته باشیم.

س – چرا عقل به کنه ذات و صفات خداوند نمی رسد؟

ج – زیرا او وجودی است از هر نظر بی نهایت، علم و قدرت و همه صفات خداوند مانند ذات او بی نهایت است و از سوی دیگر ما و هر چه مربوط به ما می شود (علم و قدرت و حیات و زمان و مکانی که در اختیار

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 340

داریم) همه محدود و متناهی است، بنابراین با این همه محدودیت چگونه می توانیم به کنه آن وجود نامحدود و صفاتش برسیم و چگونه می توانیم به کنه وجودی پی ببریم که هیچ گونه مثل و مانندی ندارد.

صفات ثبوتیه و سلبیه

صفات خداوند را به دو بخش تقسیم می کنند: صفات ثبوتیه و صفات سلبیه، اما در حقیقت، صفات سلبی را نمی توان صفت نامید زیرا موصوف به آنها متصف نیست مثلاً «لَیْسَ بِجِسْم» را نمی شود یک صفت نامید.

صفات ثبوتیه یا جمالیه:

عالم و قادر و حیّ است و مرید و مدرک

هم سمیع است و بصیر و متکلم صادق

یا: هم قدیم و ابدی دان متکلم صادق

خداوند متعال بی نهایت کمال است و آنچه به عنوان صفات ثبوتیه گفته می شود اصول صفات اوست نه اینکه منحصر در آنها باشد.

صفات سلبیه یا جلالیه:

نه مرکب بود و جسم نه مرئی نه محل

بی شریک است و معانی تو غنی دان خالق

(بی معانی یعنی صفات او عین ذات اوست و زاید بر ذات او نیست)

صفات ذات و صفات فعل

صفات ثبوتیه بر دو قسم است:

صفات ذات: که عین ذات خداوند است و نمی شود آنها را از خداوند متعال سلب نمود. صفات ذات عبارتند از علم و قدرت و حیات و هر چه به این سه بازگشت کند مانند: سمیع، بصیر، قدیم، ازلی، ابدی، مدرک، حکیم، غنی، کریم، عزیز و ….

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 341

صفات فعل: صفاتی است که به افعال خداوند بستگی دارد یعنی تا آن فعل از او صادر نشود آن وصف بر او اطلاق نمی گردد مانند خالق و رازق و امثال آن که گاه خداوند به آنها متصف می شود و گاهی هم از او سلب می شود مانند: کان الله و لم یخلق شیئا ثم خلق – اراد الله شیئا و لم یرد شیئا آخر – شاء و لم یشاء «یعنی خداوند بود و خلق نکرده بود و سپس خلق کرد – خداوند چیزی را اراده کرد و چیز دیگری را اراده نکرد – خواست و نخواست»، تکلم مع موسی و لم یتکلم مع فرعون – یحب من اطاعه و لا یحب من عصاه «با موسی علیه السلام تکلم کرد و با فرعون تکلم نکرد – دوست می دارد هر کس که اطاعتش کند و دوست نمی دارد هر کس را که معصیتش کند».

در صفات فعل اذا و إنْ داخل می شود مانند اذا اراد شیئاً و ان شاء الله و در صفات ذات نمی توان گفت اذا علم الله یا ان علم.

علم خداوند

هستی بی نهایت ، علم بی نهایت دارد، نظم و هماهنگی حیرت انگیزی که در همه جای عالم است دلیل علم بی نهایت اوست، نسبت به علم خداوند، گذشته و حال و آینده یکی است، آگاهی او بر ازل و ابد یکسان و احاطه علمی او به میلیونها سال گذشته و یا آینده همچون آگاهی او از امروز است. همچنین از اینرو که آفریدگار همه هستی، خداوند متعال است تعداد تمام موجودات و اسرار و دقایق آنها را می داند، از افعال خوب و بد انسان و حتی از نیات و مقاصد و راز دل او نیز کاملا آگاه است، علم خداوند عین ذات اوست و از ذات او جدا نیست.

وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ «بدانید خداوند به هر چیزی آگاه

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 342

است». (١) وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلَّا یَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّهٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ «کلیدهای غیب فقط نزد اوست و جز او کسی نمی داند، آنچه در خشکی و دریاست می داند هیچ برگی نمی افتد مگر اینکه از آن آگاه است و هیچ دانه ای در مخفیگاه زمین و هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در کتابی آشکار (علم خداوند) ثبت است».(٢)

وَهُوَ اللَّ-هُ فِی السَّمَاوَاتِ وَفِی الْأَرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهْرَکُمْ وَیَعْلَمُ مَا تَکْسِبُونَ «اوست خداوند در آسمانها و در زمین، پنهان و آشکار شما را می داند و از آنچه انجام می دهید با خبر است». (٣)

أَلَا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ «آیا کسیکه موجودات را آفرید از حال آنها آگاه نیست در حالیکه او لطیف خبیر است». (٤)

وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ «از آنچه که در آسمان و زمین است آگاه است». (٥)

تمرین:

١- چرا عقل به کنه ذات و صفات خداوند نمی رسد؟

٢- صفات ثبوتیه و صفات سلبیه خداوند را بیان کنید.

٣- فرق صفات ذات و صفات فعل چیست؟

__________________

(١) سوره بقره، آیه ٣٣١.

(٢) سوره انعام، آیه ٥٩.

(٣) سوره انعام، آیه ٣.

(٤) سوره ملک، آیه ١٤.

(٥) سوره آل عمران، آیه ٢٨.

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 343

درس نهم : صفات خداوند متعال (بخش دوم)

اشاره

هستی مطلق ، قدرت بی نهایت دارد، جهان هستی با پدیده های عظیم و شگرفش، کرات عظیم آسمانها، کهکشانها، منظومه ها، اقیانوسها و دریاها و موجودات مختلفی که در آنهاست نشانه هایی از قدرت خداوند است. خداوند بر هر چیزی قادر است و قدرت او بر تمام اشیاء یکسان است.

تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ «پر برکت و زوال ناپذیر است خداوندی که حکومت جهان هستی بدست اوست و او بر همه چیز قادر است» (١) لِلَّ-هِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا فِیهِنَّ وَهُوَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ «حکومت آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست از آن خداوند است و او بر هر چیزی توانا است»(٢). فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ «سوگند به پروردگار مشرق ها و مغرب ها که ما قادریم».(٣)

از آیات فراوانی که در قرآن قدرت خداوند را بیان می کند فهمیده می شود که قدرت خداوند هیچ گونه حد و مرزی ندارد هر زمان اراده کند انجام می دهد و هر زمان اراده محو و نابودی چیزی را بکند آن چیز از

__________________

(١) سوره ملک، آیه ١.

(٢) سوره مائده، آیه ١٢٠.

(٣) سوره معارج، آیه ٤٠.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 344

میان می رود و بطور کلی هیچ گونه ضعف و ناتوانی در او تصور نمی شود، آفرینش کرات عظیم آسمانها با خلقت موجود کوچکی برای او یکسان است.

عن علی علیه السلام: وَ مَا الْجَلِیلُ وَ اللَّطِیفُ وَ الثَّقِیلُ وَ الْخَفِیفُ وَ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ فِی خَلْقِهِ إِلَّا سَوَاء «آشکار و نهان، سنگین و سبک، قوی و ناتوان، از جهان آفرینش در برابر قدرت خداوند یکسان و مساوی است». (١)

امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی موسی علیه السلام به سوی طور رفت گفت پروردگارا خزائنت را به من نشان ده پس خداوند فرمود: همانا خزائن من چنین است که هر زمان اراده کنم به چیزی بگویم بوده باش پس آن چیز خواهد بود. (٢)

سوال در مورد قدرت خداوند

گاهی سوال می شود آیا خدا می تواند موجودی مانند خودش بیافریند؟ اگر بگویید می تواند پس تعدد خدایان ممکن است و اگر بگویید نمی تواند قدرت خداوند را محدود کرده اید و یا اینکه خداوند می تواند این جهان پهناور را درون تخم مرغی جای دهد بدون اینکه جهان را کوچک کند یا تخم مرغ را بزرگ؟ در جواب باید گفت در اینگونه موارد کلمه نمی شود بکار می رود نه کلمه نمی تواند و به عبارتی روشن تر طرح سوال نادرست است زیرا وقتی می گوییم آیا خداوند می تواند موجودی مانند خودش بیافریند کلمه آفریدن معنایش این است که آن شیی ممکن الوجود و مخلوق است و هنگامی که می گوییم مثل خداوند معنایش این است که آن شیی واجب الوجود باشد.

__________________

(١) نهج البلاغه، خطبه ٨٠.

(٢) توحید صدوق، باب ٩، حدیث ١٧.

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 345

و نتیجه اش این می شود که آیا خداوند می تواند چیزی بیافریند که هم واجب الوجود باشد و هم نباشد، هم ممکن الوجود باشد و هم نباشد (هم خالق باشد و هم مخلوق). طرح این سوال نادرست است و خداوند بر هر چیزی قادر است.

همچنین وقتی گفته می شود آیا خدا می تواند جهان ار در تخم مرغی قرار دهد بطوریکه نه جهان کوچک شود و نه تخم مرغ بزرگ؟ معنایش این است که جهان در همان حال که بی نهایت بزرگ است بی نهایت کوچک باشد و با توجه به غلط بودن این سوال نوبتی به جواب نمی رسد زیرا تعلق قدرت به محال محال است.

همین سوال را مردی از امیر المومنین علیه السلام نمود حضرت فرمودند: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یُنْسَبُ إِلَی الْعَجْزِ وَ الَّذِی سَأَلْتَنِی لَا یَکُون «بدرستیکه خداوند تبارک و تعالی به عجز و ناتوانی نسبت داده نمی شود ولی آنچه تو می پرسی نشدنی است». (١)

و در روایتی از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: بله خدا می تواند و در کوچکتر از تخم مرغ هم می تواند، خداوند دنیا را در چشم تو قرار داده در حالیکه از تخم مرغ کوچکتر است (البته این یک نوع جواب اقناعی است زیرا سوال کننده قدرت تحلیل این گونه مسائل را نداشته است).(٢)

خداوند حی و قیوم

خداوند دارای حیات جاویدان و ثابت و برقرار است او به ذات خویش قائم است و موجودات دیگر قائم به او هستند حیات در مورد

__________________

(١) توحید صدوق، باب ٩، حدیث ٩.

(٢) پیام قرآن، جلد ٤، صفحه ١٨٣.

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 346

خداوند با آنچه در مورد موجودات دیگر گفته می شود متفاوت است زیرا حیات خداوند عین ذات اوست نه عارضی است و نه موقت، حیات خداوند به معنی علم و قدرت اوست. حیات خداوند ذاتی، ازلی، ابدی، تغییر ناپذیر و خالی از هر گونه محدودیت است. قیوم است یعنی امور مختلف موجودات بدست اوست ارزاق و عمر و حیات و مرگ مخلوقات به تدبیر اوست.

اللَّ-هُ لَا إِلَ-ٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ «معبودی جز خداوند یگانه، زنده و پایدار و نگهدارنده کائنات نیست».(١) وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ «همه چهرها در برابر خداوند حی قیوم خاضع می شوند». (٢)

بعد از آنکه علم و قدرت خداوند ثابت شد حی و قیوم بودن هم ثابت است زیرا همه صفات به حیات بر می گردد اگر علم محدود و قدرت ناچیز انسان دلیل بر حیات اوست خداوندی که علمش بی پایان و قدرتش بی انتهاست دارای برترین و کاملترین حیات است بلکه حیات عین ذات اوست به این ترتیب ذکر یا حی یا قیوم یکی از جامعترین ذکرهاست زیرا «حیّ» اشاره به عمده ترین صفات ذات یعنی علم و قدرت و «قیّوم» مجموعه صفات فعل می باشد. لذا امیر المومنین علیه السلام می فرماید: فَلَسْنَا نَعْلَمُ کُنْهَ عَظَمَتِکَ إِلَّا أَنَّا نَعْلَمُ أَنَّکَ حَیٌّ قَیُّومُ لَا تَأْخُذُکَ سِنَهٌ وَ لا نَوْم. ما هرگز کنه عظمت تو را درک نمی کنیم تنها این را می دانیم که تو حی و قیوم هستی و هیچگاه از حال بندگان خود غافل نیستی. (٣)

از علی علیه السلام نقل شده که روز جنگ بدر آمدم ببینم پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم چه می

__________________

(١) سوره آل عمران، آیه ٢.

(٢) سوره طه، آیه ١١١.

(٣) نهج البلاغه، خطبه ١٦٠.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 347

کند دیدم سر بر سجده گذاشته و پیوسته می گوید یا حی یا قیوم چند مرتبه رفتم و برگشتم و او را در همین حال دیدم تا خداوند پیروزی را نصیب او ساخت. (١)

آنچه بیان شد اصول صفات خداوند متعال است و صفات دیگر به آنها بر میگردد که تنها به ترجمه ای از آنها اکتفا می کنیم.

قدیم و ابدی: یعنی همیشه بوده و همیشه خواهد بود. برای او آغاز و پایانی تصور نمی شود، هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ «اول و آخر و ظاهر و باطن اوست و او از هر چیز آگاه است».(٢)

مُرید: یعنی صاحب اراده می باشد و در کارهایش مجبور نیست و هر کاری انجام می دهد دارای هدف و حکمت است. (حکیم است)

مُدرک: همه چیز را درک می کند همه را می بیند و همه صداها را می شنود (سمیع و بصیر است).

متکلم: یعنی خداوند می تواند امواج صدا را در هوا ایجاد کند و با پیامبران خود سخن بگوید نه اینکه تکلم از زبان و لب و حنجره باشد.

صادق: یعنی هر چه خداوند می گوید راست و عین واقیعت است زیرا دروغ یا از جهل و نادانی و یا از ضعف می باشد و خداوند منزه است.

در نتیجه خداوند کمال بی نهایت است و هیچ گونه نقصی در ذات اقدسش راه ندارد و ما باید درباره شناخت صفات هم به عجز خود اعتراف کنیم و با کمال ادب عرض می کنیم:

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم

وز هر چه خوانده ایم و شنیده ایم و گفته ایم

مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر

ما همچنان در اول وصف تو مانده ایم

__________________

(١) تفسیر روح البیان، ذیل تفسیر آیه الکرسی.

(٢) سوره حدید، آیه ٣.

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 348

تفکر در ذات ممنوع

بعد از بیان مختصری که درباره صفات داشتیم باید بدانیم صفات خداوند عین ذات اوست بنابراین نه درباره ذات و نه درباره صفات خداوند نباید هیچ تفکری داشته باشیم زیرا موجب تحیر و سرگردانی است و فقط در مخلوقات فکر کنیم.

قال ابوجعفر علیه السلام: تَکَلَّمُوا فِی خَلْقِ اللَّهِ وَ لَا تَکَلَّمُوا فِی اللَّهِ فَإِنَّ الْکَلَامَ فِی اللَّهِ لَا یَزِیدُ إِلَّا تَحَیُّراً «امام باقر علیه السلام فرمود: در آفرینش خدا تکلم کنید و در خدا تکلم نکنید زیرا تکلم در خدا زیاد نمی کند مگر تحیر صاحبش را».

مرحوم علامه مجلسی و دیگران گفته اند منظور منع تفکر و تکلم در ذات و صفات خداوند و در کیفیت است.

و قال علیه السلام: إِیَّاکُمْ وَ التَّفَکُّرَ فِی اللَّهِ وَ لَکِنْ إِذَا أَرَدْتُمْ أَنْ تَنْظُرُوا إِلَی عَظَمَتِهِ فَانْظُرُوا إِلَی عَظِیمِ خَلْقِه «و فرمود بر حذر باشید از تفکر در خداوند و لکن هر وقت خواستید عظمتش را بنگرید به بزرگی جهان خلقت بنگرید».(١)

تمرین

١- نشانه های قدرت خداوند چیست؟

٢- قدیم و ابدی، متکلم و صادق را معنی کنید؟

٣- چرا تفکر در ذات خداوند ممنوع است؟

__________________

(١) اصول کافی، باب نهی از کلام در کیفیت، حدیث ١ و ٧.

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 349

درس دهم : صفات سلبیه

اشاره

در یک جمله می توان گفت منظور از صفات سلبیه این است که خداوند از هر گونه عیب و نقصی و عوارض و صفات ممکنات پاک و منزه است، ولی قسمتهای مهمی از این صفات مورد بررسی قرار گرفته از جمله اینکه او مرکب نیست، جسم ندارد، قابل رویت نمی باشد، مکان و زمان و محل و جهت برای او نیست، از هر گونه نیاز و احتیاج مبرا است، هرگز ذات او محل حوادث و عوارض و تغییر و دگرگونی نمی باشد، و صفات خداوند عین ذات اوست و زائد بر ذاتش نیست.

امیر المومنین علیه السلام در آغاز خطبه ای می فرماید: لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ وَ لَا یُغَیِّرُهُ زَمَانٌ وَ لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ وَ لَا یَصِفُهُ لِسَانٌ «هیچ چیزی او را به خود مشغول نمی دارد و گذتشت زمان در او دگرگونی ایجاد نمی کند هیچ مکانی او را در بر نمی گیرد و هیچ زبانی را یارای توصیفش نیست».(١)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یُوصَفُ بِزَمَانٍ وَ لَا مَکَانٍ وَ لَا حَرَکَهٍ وَ لَا انْتِقَالٍ وَ لَا سُکُونٍ بَلْ هُوَ خَالِقُ الزَّمَانِ وَ الْمَکَانِ وَ الْحَرَکَهِ وَ السُّکُونِ وَ الِانْتِقَالِ تَعَالَی عَمَّا یَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً کَبِیرا «خداوند توصیف به زمان و مکان و حرکت و انتقال و سکون

__________________

(١) نهج البلاغه، خطبه ١٧٨.

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 350

نمی شود بلکه او خالق زمان و مکان و حرکت و سکون و انتقال است، خداوند بسیار برتر است از آنچه ظالمان و ستمگران در حق او می گویند». (١)

توضیح صفات سلبی

خداوند مرکب نیست یعنی اجزاء ترکیبی ندارد زیرا هر مرکبی محتاج اجزاء خویش است در حالیکه خداوند احتیاج به هیچ چیز ندارد. در بحث یگانگی خداوند گفتیم خداوند کمال مطلق است و هیچ حد و مرزی در او راه ندارد. پس باید دقت کنیم که آنچه موجب محدودیت و یا نیاز است مخصوص ممکنات است و خداوند از آنها منزه است تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً.

خداوند جسم نیست و دیده نمی شود.

لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ «چشمها او را درک نمی کنند ولی او همه چشمها را درک می کند و او لطیف و آگاه است».(٢)

سوال : چرا دیدن خداوند محال است؟

جواب: زیرا لازمه دیده شدن اموری است که هیچیک از آنها در مورد خداوند امکان پذیر نیست یعنی اگر بخواهد دیده شود باید جسم داشته باشد، مکان داشته باشد، جهت داشته باشد، دارای اجزاء باشد، زیرا هر جسمی دارای اجزاء و عوارضی مانند رنگ و حجم و ابعاد است. بعلاوه همه اجسام در حال تغییر و دگرگونی بوده و احتیاج به مکان دارند و تمام

__________________

(١) بحار، جلد ٣، صفحه ٣٠٩.

(٢) سوره انعام، آیه ١٠٣.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 351

اینها از ویژگیهای ممکنات است و موجب نیاز و احتیاج بوده و خداوند از آنها منزه است. در نتیجه خداوند متعال نه جسم است و نه دیده می شود (گروهی از اهل تسنن می گویند خداوند روز قیامت تجسم پیدا کرده و دیده می شود در این زمینه مطالبی از آنها نقل شده که مضحک است و با هیچ منطقی سازگار نیست).

از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمودند: إِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ جِسْمٌ نَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَه «کسی که گمان کند خداوند متعال جسم است از ما نیست و ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم».(١)

بی محل است و در همه جا هست

شناختن یک وجود مجرد از ماده برای انسانهائیکه همیشه در زندان عالم ماده اسیرند و به آن خو گرفته اند بسیار مشکل است و نخستین گام در شناختن خداوند منزه شمردن او از ویژگیهای مخلوقات است و تا خداوند را بی مکان و بی محل ندانیم او را به درستی نشناخته ایم اصولا محل و مکان داشتن لازمه جسمانی بودن است و قبلا بیان کردیم که خداوند جسم نیست.

در همه جا هست

وَلِلَّ-هِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّ-هِ إِنَّ اللَّ-هَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ «مشرق و مغرب از آن خدا است و به هر سو رو کنید خدا آنجاست خداوند بی نیاز و داناست».(٢)

__________________

(١) توحید صدوق، باب ٦، حدیث ٢٠.

(٢) سوره بقره، آیه ١١٥.

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 352

وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّ-هُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ «او با شماست هر جا که باشید و خداوند به آنچه انجام می دهید بصیر است».(١)

قال موسی ابن جعفر علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ لَمْ یَزَلْ بِلَا زَمَانٍ وَ لَا مَکَانٍ وَ هُوَ الْآنَ کَمَا کَانَ لَا یَخْلُو مِنْهُ مَکَانٌ وَ لَا یَشْغَلُ بِهِ مَکَانٌ وَ لَا یَحُلُّ فِی مَکَان «بدرستیکه خداوند متعال همیشه وجود داشت بدون زمان و مکانی و الان نیز همانگونه است هیچ مکانی از او خالی نیست و در عین حال هیچ مکانی را اشغال نمی کند و در هیچ مکانی حلول نکرده است».(٢)

شخصی از علی علیه السلام پرسید پروردگار ما قبل از آنکه آسمان و زمین را بیافریند کجا بود؟! حضرت فرمودند: کجا، سوال از مکان است خداوند وجود داشت و هیچ مکانی وجود نداشت.(٣)

خداوند کجاست

در کتاب ارشاد و احتجاج آمده است که یکی از دانشمندان یهود نزد یکی از خلفاء آمد (ابوبکر یا عمر) و گفت تو جانشین پیغمبری؟ گفت آری پرسید خداوند کجاست آیا در آسمان یا در زمین است؟ خلیفه گفت در آسمان بر عرش قرار دارد یهودی گفت بنابراین زمین از او خالی است خلیفه گفت از من دور شو و الا تو را به قتل می رسانم یهودی با تعجب برگشت و اسلام را مسخره می کرد علی علیه السلام با خبر شد و به او فرمود من از سوال تو و از جوابی که شنیدی با خبرم ولی ما می گوییم خداوند متعال مکان را آفرید بنابراین ممکن نیست خودش مکانی داشته باشد و برتر از

__________________

(١) سوره حدید، آیه ٤.

(٢) توحید صدوق، باب ٢٨، حدیث ١٢.

(٣) همان منبع، حدیث ٤.

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 353

آن است که مکانی او را در خود جای دهد… آیا در یکی از کتابهای خود ندیده ای که روزی موسی به عمران علیه السلام نشسته بود فرشته ای از شرق آمد حضرت موسی فرمود از کجا آمده ای؟ گفت از نزد پروردگار، سپس فرشته ای از غرب آمد فرمود: تو از کجا آمده ای؟ گفت از نزد پروردگار، فرشته ای دیگر از آمد فرمود: تو از کجا آمده ای؟ گفت از زمین هفتم از نزد پروردگار، در اینجا فرمود منزه است کسی که هیچ مکانی از او خالی نیست و هیچ مکانی به او نزدیکتر از مکان دیگر نمی باشد: یهودی گفت: من گواهی می دهم که، حق مبین همین است و تو از همه شایسته تر به مقام پیامبرت هستی.(١)

چرا هنگام دعا دست به سوی آسمان بر می داریم؟

هشام بن حکم می گوید: کافری خدمت امام صادق علیه السلام آمد و از تفسیر آیه الرَّحْمَ-ٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَیٰ سوال کرد، امام علیه السلام ضمن توضیحی فرمودند: خداوند متعال نیاز به هیچ مکانی و هیچ مخلوقی ندارد که هنگام دعا دست به سوی آسمان بلند کنید یا به سوی زمین فرود آورید، حضرت فرمود: این موضوع در علم و احاطه و قدرت خدا یکسان است ولی خداوند متعال دوستان و بندگان خود را دستور داده که دستهای خود را به سوی آسان به طرف عرش بردارند زیرا معدن رزق آنجاست ما آنچه را قرآن و اخبار رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم اثبات کرده است تثبیت می کنیم آنجا که فرمود: دستهای خود را به سوی خداوند متعال بردارید و این سخنی است

__________________

(١) پیام قرآن، جلد ٤، صفحه ٢٧٤.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 354

که تمام امت بر آن اتفاق نظر دارند.(١)

علی علیه السلام فرمود: هنگامیکه یکی از شما نمازش را تمام می کند دست به سوی آسمان بردارد و مشغول دعا شود، مردی گفت مگر خداوند همه جا نیست فرمود آری پرسید پس چرا بندگان دست به سوی آسمان بر می دارند؟ فرمود آیا (در قرآن) نخوانده ای (در آسمان رزق شماست و آنچه به شما وعده داده می شود) پس از کجا انسان روزی را بطلبد جز از محلش، محل رزق و وعده الهی آسمان است.(٢)

تمرین:

١- منظور از صفات سلبیه چیست؟

٢- چرا دیدن خداوند محال است؟

٣- حضرت علی علیه السلام در جواب دانشمند یهودی که پرسیده بود خداوند کجاست چه فرمودند؟

٤- چرا هنگام دعا دست به آسمان بر می داریم؟

در بحث توحید از این کتابها استفاده و اقتباس شده است: اصول کافی – نهج البلاغه – پیام قرآن – اصول عقاید آقایان: مکارم شیرازی، سبحانی، استادی، محمدی ری شهری، شهید هاشمی نژاد.

__________________

(١) پیام قرآن، به نقل از بحار الانوار، جلد ٣، صفحه ٣٣٠.

(٢) همان منبع، به نقل از بحار الانوار، جلد ٩٠، صفحه ٣٠٨.

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 355

درس یازدهم : عدل الهی

اشاره

اصل دوم از اصول اعتقادی اسلام عدل خداوند متعال است، عدل یکی از صفات جمالیه خداوند متعال است مساله عدل الهی از یک سو با اصل ایمان به خدا ارتباط دارد و از سوی دیگر با مساله معاد، و از سویی با مساله نبوت و امامت و از طرفی با مساله فلسفه احکام، پاداش و جزا، جبر و تفویض مربوط می شود از این جهت اعتقاد به اصل عدالت یا نفی آن می تواند چهره تمام معارف و اعتقادات دینی را دگرگون سازد، اضافه بر این بازتاب عدل الهی در مساله عدالت اجتماعی و عدالت اخلاقی و مسائل تربیتی نیز قابل انکار نیست به خاطر این ویژگیهاست که در بین صفات خداوند عدل از اصول اعتقادی شمرده شده است.

تاریخچه مساله عدل

طایفه ای از اهل سنت که اشعری نامیده می شوند به این اصل معتقد نیستند اینها منکر عدالت خداوند نیستند ولی می گویند از این نظر که خداوند مالک جهان هستی است هر کاری بکند (حتی از نیکوکاران را مجازت کرده و بدکاران را پاداش دهد) عین عدالت است اعتقاد این

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 356

گروه این است که حسن و قبح در رابطه با افعال خداوند راه ندارد و هر چه انجام دهد حسن و نیکو است رئیس این طایقه ابوالحسن اشعری از نوادگان ابوموسی اشعری است. انگیزه اصلی پیدایش این عقیده از یک سو گرفتاری آنها درچنگال مساله جبر بود زیرا اشاعره از طرفداران سر سخت جبر، و اختیار نداشتن بندگان در افعال خود بودند آنها می گویند انسان محکوم سرنوشت و اراده خداوند است و هر چه انجام دهد خواست خداوند بوده است، از طرف دیگر آنها در برابر این سوال قرار می گرفتند که چگونه انسانی که در کارهایش مجبور است عذاب می شود و چگونه با عدالت خداوند سازگار است لذا ناچار شدند عدل الهی را انکار کرده و بگویند: خداوند هر کاری بکند عین عدالت است.

شیعه با الهام از قرآن و کلمات معصومین علیهم السلام عدالت خداوند را یکی از اصول اعتقادی اسلام معرفی نموده و می گوید اعتقاد به عدل از اصول دین است شیعه معتقد است که حسن و قبح عقلی وجود دارد و مسلک جبریون را رد می کند.

امیر المومنین علیه السلام در عبارت فشرده و پرمحتوایی توحید و عدل را در کنار هم قرار داده و می فرمایند: التَّوْحِیدُ أَنْ لَا تَتَوَهَّمَهُ وَ الْعَدْلُ أَنْ لَا تَتَّهِمَه «توحید آنست که او را در وهم و اندیشه خویش نیاوری (زیرا هر چه در وهم آید محدود است) و عدل آن است که او را متهم نسازی (اعمال

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 357

قبیحی که از تو سر زده به او نسبت ندهی).» (١)

دلائل عدل الهی

دلیل عقلی: ظلم قبیح است و خداوند حکیم هرگز کار قبیح انجام نمی دهد، زیرا عوامل ظلم چند چیز است و خداوند منزه از آنهاست.

عوامل و ریشه های ظلم:

١- نیاز: کسی ظلم می کند که برای رسیدن به اموری نیازمند باشد و از راه ظلم بتواند به آنها برسد.

٢- جهل و نادانی: کسی ظلم می کند که زشتی و قبیح بودن ظلم را نداند.

٣- رزائل اخلاقی: کسی ظلم می کند که در وجودش کینه، عداوت، حسد، خودخواهی و هواپرستی باشد.

٤- عجز و ناتوانی: کسی ظلم می کند که از دفع ضرر و خطر از خودش عاجز است و برای رسیدن به هدف راهی جز ظلم ندارد.

هر ظلمی در عالم واقع می شود در اثر یکی از این عوامل است و اگر این عوامل نبود هیچ ظلم و ستمی در هیچ کجا واقع نمی شد و هیچ یک از عوامل مذکور به ساحت قدس پروردگار راه ندارد زیرا خداوند:

الف – غنی و بی نیاز مطلق است.

ب – علمش نامحدود و بی پایان است.

__________________

(١) کلمات قصار، نهج البلاغه، حکمت ٤٧٠.

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 358

ج – تمام صفات کمال را دارا است و از تمام عیوب و نواقص پاک و مبری است.

د – دارای قدرت نامتناهی و بی حد می باشد پس او عادل است.

در دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه چنین آمده است: وَ عَفْوُکَ تَفَضُّلٌ، وَ عُقُوبَتُکَ عَدْل «خدایا عفو تو تفضل است و مجازات تو عین عدالت می باشد».

و از ائمه معصومین علیهم السلام نقل شده که در پایان نماز شب این دعا خوانده شود: وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا إِلَهِی أَنَّهُ لَیْسَ فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَهٌ وَ لَا فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ یَا إِلَهِی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیرا «خدای من، من می دانم که در مجازات تو عجله نیست و در حکم تو ظلمی وجود ندارد کسی عجله می کند که می ترسد فرصت از دست برود و کسی ظلم می کند که ضعیف و ناتوان است و تو ای خدای من از اینها برتر و بالاتری».(١)

معنای عدالت خداوند

غیر از معنای مشهوری که برای عدل هست (خداوند عادل است و به کسی ظلم نمی کند) معنای وسیعتری هم وجود دارد:

١- عدل در خداوند یعنی دوری آفریدگار از انجام هر عملی که بر خلاف مصلحت و حکمت است.

__________________

(١) مصباح المتهجد شیخ طوسی، صفحه ١٧٣، (دعاهای بعد از نماز شب).

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 359

٢- عدل یعنی: همه انسانها در پیشگاه خداوند از هر جهت یکسان و برابرند و هیچ انسانی نزد او بر دیگری برتری ندارد مگر کسیکه با تقوا و اعمال نیک خود را از فساد و تباهی دور بدارد. إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللَّ-هِ أَتقاکُم إِنَّ اللَّ-هَ عَلیمٌ خَبیرٌ «همانا گرامی ترین شما نزد خداوند کسی است که پرهیزکارتر باشد بدرستی که خداوند دانای خبیر است».(١)

٣- قضاوت و پاداش به حق: یعنی خداوند هیچ عملی را هر چند خیلی ناچیز و کوچک باشد از هیچ کس ضایع نکرده و بی اجر و پاداش نیمی گذارد و بدون تبعیض به هر کس جزای عملش را خواهد داد. فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ «پس هر کس ذره ای کار خوب انجام دهد آنرا خواهد دید و هر کس ذره ای کار بد کند آنرا خواهد دید».(٢)

٤- قرار دادن هر چیز در محل خودش: الْعَادِلُ: الواضع کل شی ء موضعه «عادل کسی است که هر چیزی را در جای خود قرار می دهد».(٣)

خداوند هر پدیده و مخلوقی را در جای خود آفریده و مواد ترکیبی هر موجودی را به اندازه لازم آن معین کرده است و تعادل و تناسب در تمام پدیده های جهان آفرینش وجود دارد وَأَنبَتنا فیها مِن کُلِّ شَیءٍ مَوزونٍ «و رویاندیم در روی زمین از هر چیزی به اندازه و حساب شده».(٤)

جهان چون خد و خال و چشم و ابروست

که هر چیزی به جای خویش نیکوست

٥- عمل بر مبنای هدف: یعنی تمام آفرینش در جهان هستی بر مبنای

__________________

(١) سوره حجرات، آیه ١٤.

(٢) سوره زلزال، آیه ٧.

(٣) مجمع البحرین، واژه عدل.

(٤) سوره حجر، آیه ١٩.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 360

هدف است و در ایجاد همه عالم اسرار و دلائلی نهفته است و هیچ چیز بیهوده و عبث نیست. أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تُرْجَعُونَ «آیا گماان کردید ما شما را عبث و بیهوده آفریدیم و شما به سوی ما بازگشت نمی کنید».(١)

اعتقاد و یقین به عدل با معانی مذکورش و پیاده کردن هر یک از معانی را در خویشتن آثار اخلاقی فوق العاده ای دارد (عادل عدالت خواه است).

تمرین

١- چرا عدل از اصول اعتقادی شمرده می شود؟

٢- دلیل عقلی عدل خداوند چیست؟

٣- عوامل و ریشه های ظلم چیست؟

٤- بطور فشرده معانی عدالت را بیان کنید.

__________________

(١) سوره مومنون، آیه ١١٧.

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 361

درس دوازدهم : فلسفه بلاها و مصائب (بخش اول)

اشاره

بعد از بحث در اینکه خداوند عادل است و تمام کارهای او بر مبنای حکمت است بعضی مسائل ظاهرا ابهام دارد که باید پاسخ آنها روشن شود یعنی بدانیم چگونه آفات و بلاها، دردها و رنجها، ناکامیها و شکستها، نقصها و کبودها با عدالت خداوند سازگار است. با کمی دقت روشن می شود که این امور همه در مسیر عدل الهی بوده و مخالف عدالت نیست. در برابر سوالات مذکور دو پاسخ عمده وجود دارد:

١- کوتاه و اجمالی

٢- تفصیلی

پاسخ اجمالی: وقتی با دلائل عقلی و نقلی ثابت شد که خداوند حکیم و عادل است و تمام آفرینش او از روی هدف و حکمت است و اینکه خداوند هیچگونه نیاز به هیچ کس و هیچ چیز ندارد و از همه چیز آگاه است در نتیجه هیچ کاری بر خلاف حکمت انجام نمی دهد و ظلم که زائیده جهل و عجز است درباره ذات مقدس او تصور نمی شود پس اگر ما نتوانستیم فلسفه حوادث مذکور را بفهمیم باید اعتراف کنیم که این از محدودیت آگاهی ماست، هر کس خداوند را با صفاتش شناخت این پاسخ برایش کافی و قانع کننده است.

پاسخ تفصیلی (مصائب خود ساخته): در زندگی مصائب زیادی دامن انسان را می گیرد که عامل اصلیش خود اوست عامل بسیاری از ناکامیها،

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 362

سستی و تنبلی و ترک تلاش و کوشش است، بسیاری از بیمارها ناشی از شکم پرستی و هوای نفس است، بی نظمیها همیشه عامل بدبختی بوده و اختلاف و پراکندگی همیشه مصیبت زا و بدبختی آفرین است و عجب این است که بسیاری از مردم این روابط علت و معلولی را فراموش کرده و همه را به حساب دستگاه آفرینش می گذارند، علاوه بر اینها بسیاری از نقصها و کمبودها، از قبیل ناقص الخلقه بودن (کور، کر و لال، فلج شدن) بعضی از نوزادان در اثر سهل انگاری پدر و مادر و مراعات نکردن دستورات شرع و امور بهداشتی است، گرچه کودک بی تقصیر است ولی این اثر طبیعی ظلم و جهل پدر و مادر است، (خوشبختانه از پیشوایان معصوم علیهم السلام دستوراتی برای جلوگیری از نقصها رسیده، حتی برای خوش استعداد شدن و یا زیبایی نوزاد دستوراتی فرموده اند).

طبیعی است اگر والدین این دستورات را مراعات نکنند مسئول نواقص خواهند بودن و هیچ یک از اینها را نمی شود به حساب کار خداوند گذاشت بلکه همه اینها مصائب خود ساخته است که انسان برای خودش یا دیگران فراهم ساخته است، قرآن در این رابطه می فرماید: مَا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّ-هِ وَمَا أَصَابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ «آنچه از حسنات (خوبیها و پیروزیها) به تو می رسد از ناحیه خداوند است و آنچه از بدیها (ناراحتیها و شکستها) دامنگیر تو می شود از ناحیه خود تو است».(١) در جای دیگر می فرماید: ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ «فساد در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام می دهند آشکار شده خداوند می خواهد نتیجه بعضی

__________________

(١) سوره نساء، آیه ٧٩.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 363

از اعمال آنها را به آنها بچشاند شاید بازگردند».(١)

حوادث ناگوار و مجازات الهی

در احادیث اسلامی نیز به طور گسترده چنین آمده: بخش زیادی از مصائبی که دامنگیر انسانها می شود جنبه مجازات و کیفر گناهان دارد.

در حدیثی از امام رضا علیه السلام رسیده: کُلَّمَا أَحْدَثَ الْعِبَادُ مِنَ الذُّنُوبِ مَا لَمْ یَکُونُوا یَعْمَلُونَ أَحْدَثَ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْبَلَاءِ مَا لَمْ یَکُونُوا یَعْرِفُون «هر زمان بندگان گناهان تازه ای که قبلا نمی کردند انجام دهند، خداوند بلاهای تازه و ناشناخته ای بر آنها مسلط می سازد». (٢)

از امام صادق علیه السلام نقل شده: إِنَّ الرَّجُلَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلَاهَ اللَّیْلِ وَ إِنَّ عَمَلَ السَّیِّئِ أَسْرَعُ فِی صَاحِبِهِ مِنَ السِّکِّینِ فِی اللَّحْم «گاه انسان گناهی می کند و از نماز شب محروم می گردد تاثیر شوم عمل شر در صاحبش از کارد در گوشت سریعتر است». (٣)

علی علیه السلام می فرمایند: به خدا قسم رفاه و خوشی از ملتی زائل نمی گردد مگر به واسطه کردار زشتی که انجام دادند زیرا خداوند به بندگان ستم نمی کند. (٤)

در جای دیگر امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند: از گناهان اجتناب کنید که تمام بلاها و کمبود روزی به واسطه گناه است حتی خراش بدن و زمین خوردن و مصیبت دیدن، خداوند عزوجل می فرماید: هر مصیبتی که به شما می رسد نتیجه و اعمال خود شماست.(٥)

__________________

(١) سوره روم، آیه ٤١.

(٢) بحار الانوار، جلد ٧٠، صفحه ٣٥٤.

(٣) همان منبع، صفحه ٣٥٨.

(٤) نهج البلاغه، خطبه ١٧٨.

(٥) سوره نساء آیه ٧٩ – بحار الانوار، جلد ٨٣، صفحه ٣٥٠ (برای توضیح بیشتر به تفسیر برهان، جلد ٤، صفحه ١٢٧ و نور الثقلین ذیل آیه ٧٨ و بحار الانوار، جلد ٧٨، صفحه ٥٢ مراجعه شود).

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 364

سوال در مورد عمومیت مجازات

از نظر قرآن و روایات و شواهد تاریخی بسیاری از مصائب و بلاها جنبه مجازات و کیفر دارد، سوالی که مطرح می شود این است که اقوام گرفتار عذاب و مجازات از دو طبقه ظالم و مظلوم، مومن و کافر بودند چرا همه گرفتار عذاب شده و هلاک شدند؟

جواب: از دیدگاه اسلام مصائب و گرفتاریهای مظلومین و یا مومنین به خاطر ترک نمودن نهی از منکر و مبارزه نکردن با فساد و ظالمین است، وَاتَّقُوا فِتْنَهً لَا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً «بپرهیزید از فتنه ایکه آثارش فقط برای ستمگران نیست بلکه همه را می گیرد» (١)

قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم : لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْکَرِ، أَوْ لَیَعُمَّنَّکُمْ عِقَابُ اللَّه «حتما امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه عذاب عمومی خداوند شما را فرا می گیرد». (٢)

سوال دیگر اینکه: گاهی ستمگران و گنهکاران را می بینیم وضع زندگی دنیوی آنها خیلی خوب است و هیچ گرفتاری و عذابی بر آنها نیست و در مقابل انسانهای شایسته و مومنی را گرفتار می بینیم.

جواب: از آیات و روایات استفاده می شود که نعمتها و مهلتها برای ستمگران و گنهکاران موجب شدت عذاب آنهاست: وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ «هرگز گمان نکنند کسانیکه کافر شدند مهلتی که به آنها داده ایم خیر آنهاست ما به آنها ملهت دادیم تا گناهانشان را بیشتر کنند و برای آنها

__________________

(١) سوره انفال، آیه ١٥.

(٢) وسائل الشیعه، جلد ١١، صفحه ٤٠٧.

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 365

عذابی خوار کننده است».(١)

قال علی علیه السلام: یَا ابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَیْتَ رَبَّکَ سُبْحَانَهُ یُتَابِعُ عَلَیْکَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِیهِ فَاحْذَرْه. علی علیه السلام فرمود: زمانیکه دیدی پروردگارت مرتب به تو نعمت می دهد و تو معصیت او را می کنی پس برحذر باش از او.(٢)

عن الصادق علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً فَأَذْنَبَ ذَنْباً أَتْبَعَهُ بِنَقِمَهٍ وَ یُذَکِّرُهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ شَرّاً فَأَذْنَبَ ذَنْباً أَتْبَعَهُ بِنِعْمَهٍ لِیُنْسِیَهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ یَتَمَادَی بِهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ بِالنِّعَمِ عِنْدَ الْمَعَاصِی «هنگامیکه که خداوند خیر و سعادتی برای بنده ای بخواهد اگر گناهی کرد او را به ناراحتی مبتلا می کند و استغفار را به یاد او می آورد و زمانیکه برای بنده ای (بر اثر طغیانگری او) شری بخواهد اگر گناهی کرد نعمتی به او می دهد تا استغفار را فراموش کند و به راه خود ادامه دهد و این همان چیزی است که خداوند فرموده: ما آنها را از آنجا که نمی دانند تدریجا به سوی عذاب می بریم به اینگونه که هنگام معصیت به آنها نعمت می دهیم». (٣)

تمرین

١- پاسخ اجمالی که برای حوادث ناگوار هست بیان فرمائید.

٢- منظور از حوادث خود ساخته چیست؟

٣- مصائب و گرفتاریهای مظلومین و مومنین برای چیست حدیث پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را بیان کنید.

٤- استدراج یا عذاب تدریجی را تعریف کنید.

__________________

(١) سوره آل عمران، آیه ١٧٣.

(٢) شرح ابن ابی الحدید، جلد ١٩، صفحه ٢٧٥.

(٣) اصول کافی، جلد ٢، باب استدراج، حدیث ١.

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 366

درس سیزدهم : فلسفه بلاها و مصائب (بخش دوم ابتلاء مومنین)

اشاره

بلاها و مصائب مومنین باعث زیاد شدن درجاتشان و گاهی برای تنبه و بیداری آنها و در مواردی کفاره گناهان آنهاست که تمامش لطف خداوند بر مومنین است: عن الصادق علیه السلام: إِنَّ عَظِیمَ الْأَجْرِ لَمَعَ عَظِیمِ الْبَلَاءِ وَ مَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْماً إِلَّا ابْتَلَاهُم «از امام صادق علیه السلام نقل شده که اجر زیاد با بلای زیاد است و دوست نمی دارد خداوند قومی را مگر اینکه آنها را مبتلا می کند». (١)

عن ابی جعفر علیه السلام: لَوْ یَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ مَا لَهُ فِی الْمَصَائِبِ مِنَ الْأَجْرِ لَتَمَنَّی أَنْ یُقَرَّضَ بِالْمَقَارِیض از امام باقر علیه السلام است که: اگر مومن می دانست که چه اجری در مصائب وارده می برد آرزو می کرد که با قیچی ها قطعه قطعه شود. (٢)

قال علی علیه السلام: مَنْ قَصَّرَ فِی الْعَمَلِ ابْتُلِیَ بِالْهَمِّ وَ لَا حَاجَهَ لِلَّهِ فِیمَنْ لَیْسَ لِلَّهِ فِی نَفْسِهِ وَ مَالِهِ نَصِیبٌ. علی علیه السلام فرمود: هر کس در عمل کوتاهی کرد به غم و غصه مبتلا می شود و هر که در خودش و مالش مشکلی پیش نیاید

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٦٧، صفحه ٢٠٧.

(٢) بحار الانوار، جلد ٨١، صفحه ١٩٢.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 367

مستحق لطف خداوند نیست.(١)

عن الصادق علیه السلام: سَاعَاتُ الْأَوْجَاعِ یَذْهَبْنَ بِسَاعَاتِ الْخَطَایَا. از امام صادق علیه السلام نقل شده: ساعات درد می برد ساعات خطاها را (امراض کفاره گناهان است). (٢)

و عنه علیه السلام: لَا تَزَالُ الْغُمُومُ وَ الْهُمُومُ بِالْمُؤْمِنِ حَتَّی لَا تَدَعَ لَهُ ذَنْباً. از امام صادق علیه السلام نقل است که: مومن همیشه گرفتار غم و غصه است تا برایش گناهی نماند.(٣)

قال الرضا علیه السلام: الْمَرَضُ لِلْمُؤْمِنِ تَطْهِیرٌ وَ رَحْمَهٌ وَ لِلْکَافِرِ تَعْذِیبٌ وَ لَعْنَهٌ وَ إِنَّ الْمَرَضَ لَا یَزَالُ بِالْمُؤْمِنِ حَتَّی لَا یَکُونَ عَلَیْهِ ذَنْبٌ. امام رضا علیه السلام فرمود: مریضی مومن باعث رحمت و پاک شدن اوست و برای کافر عذاب و لعنت برای اوست و همیشه برای مومن مریضی هست تا برایش گناهی نماند.(٤)

قال ابوجعفر علیه السلام: إِنَّمَا یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ فِی الدُّنْیَا عَلَی قَدْرِ دِینِهِ أَوْ قَالَ عَلَی حَسَبِ دِینِهِ. امام باقر علیه السلام فرمود: همانا مومن در دنیا به مقدار دینش مبتلا می شود. (٥)

هر که در این بزم مقرب تر است

جام بلا بیشترش می دهند

و در حدیثی دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم: مومن چهل شب بر او نمی گذرد مگر اینکه حادثه غم انگیزی برای او رخ می دهد که ما به تذکر و بیداری او گردد.(٦)

__________________

(١) همان منبع، صفحه ١٩١.

(٢) همان منبع.

(٣) بحار الانوار، جلد ٦٧، باب ابتلاء المومن.

(٤) بحار الانوار، جلد ٨١، صفحه ١٨٣.

(٥) همان منبع، صفحه ١٩٦.

(٦) بحار الانوار، جلد ٦٧، باب ابتلاء المومن.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 368

بلا و امتحان

حدود بیست مرتبه در قرآن از مساله آزمایش الهی سخن به میان آمده است، این آزمایش جهت آگاهی خداوند از وضع ما نیست زیرا خداوند از ابتدا بر همه چیز آگاه است بلکه آزمایش جنبه پرورشی دارد یعنی آزمونهای الهی وسیله تکامل و پرورش روح و جسم انسان و از طرف دیگر استحقاق پاداش و کیفر بعد از امتحان است.

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ «قطعا شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی و کمبود میوه ها آزمایش می کنیم و بشارت ده صابران و استقامت کنندگان را».(١)

وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَهً وَإِلَیْنَا تُرْجَعُونَ «ما شما را با بدیها و نیکیها آزمایش می کنیم و سر انجام به سوی ما باز می گردید».(٢)

از امیر المومنین علیه السلام چنین نقل شده: …وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْوَاعِ الْمَجَاهِدِ وَ یَبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکَارِه «ولی خداوند بندگانش را به انواع شداید و سختیها می آزماید و با اقسام مشکلات به عبادت فرا می خواند و به انواع گرفتاریها مبتلا می نماید».(٣)

خلاصه و نتیجه فلسفه مصائب

بسیاری از اشکالات در مورد عدل به خاطر جهل و درک نکردن

__________________

(١) سوره بقره، آیه ١٥٥.

(٢) سوره انبیاء، آیه ٣٥.

(٣) نهج البلاغه، خطبه ١٩٢.

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 369

فلسفه وقایع و مصائب است مثلا خیال می کنیم مرگ نابودی است و اشکال می گیریم که چرا فلانی جوان مرد و ناکام شد؟، خیال می کنیم دنیا جای ماندن است و می گوییم چرا سیل و زلزله عده ای را نابود کرد؟، و فکر می کنیم دنیا جای آسایش است و می گوییم چرا گروهی محرومند؟ مانند کسی که در کلاس شروع به ایراد و اشکال می کند که چای چطور شد؟ چرا غذا نمی آورند؟ چرا رختخواب نیست؟ که فقط باید به او گفت اینجا کلاس درس است نه سالن پذیرائی! در نتیجه بهترین راه برای حل اشکالات، شناخت دنیا و پی بردن به هدف از آفرینش موجودات است.

تمرین

١- چرا مومنین در دنیا گرفتار بلاها و مصیبتها می شوند؟

٢- آزمایش خداوند از بندگان برای چیست؟

٣- خلاصه و نتیجه فلسفه مصائب را بیان کنید.

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 370

درس چهاردهم : اختیار و امر بین الامرین

اشاره

شیعه به پیروی از معصومین علیهم السلام عقیده دارد که با وجود مشیت الهی، انسان در کارها و افعالش دارای اختیار است قبلا اشاره کردیم که گروهی از اهل تسنن به خاطر انگیزه های سیاسی و غیره معتقد به جبر شدند اینها با این اعتقاد بر سر دو راهی قرار گرفتند زیرا طبق آیات صریح قرآن و ضرورت دین اسلام خداوند نیکوکاران را به بهشت و کفار و بدکاران را به دوزخ می برد.

اینجا در برابر این سوال قرار گرفتند که اگر انسان در کارهای خود مجبور است ثواب و عقاب (بهشت و دوزخ) در برابر اعمال غیر اختیاری چه معنایی دارد و چگونه با عدالت خداوند سازگار است؟

لذا معتقدین به جبر ناچار شدند که یا جبر را بپذیرند و عدالت را انکار کنند و یا عدل را پذیرا شده و جبر را رد کنند و همانگونه که در بحثهای قبل گفتیم اینها عدالت را رها کردند و معتقد به جبر شدند. وجود اختیار و قدرت انتخاب و تصمیم گیری، یک امر بدیهی و غیر قابل انکار است در عین حال گروهی با فطرت و وجدان خویش هم مخالفت کرده و نپذیرفتند و گروه دیگری در مقابل تفویضی شدند در نتیجه در این بحث سه نظریه وجود دارد:

١- جبر و بی ارادگی: پیروان این نظریه می گویند انسانها در اعمال و

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 371

رفتار خود کوچکترین اراده ای ندارند و بشر مانند ابزاری بی شعور در دست استاد است و آنچه واقع می شود همان مشیت خداوند است.

٢- تفویض یا واگذاری: پیروان این نظریه می گویند خداوند انسان را آفرید و او را با دستگاه مغز و اعصاب مجهز کرده و کارهایش را به خودش واگذار نمود بنابر این خداوند هیچ تاثیری در افعال و رفتار انسان ندارد و قضا و قدر هم اثری ندارند.

٣- اختیار یا امر بین الامرین: نه جبر نه تفویض بلکه اختیار و امری بین امرین.

مذهب اختیار

این عقیده را شیعه به پیروی از بیانات امامان معصومش اختیار کرده است یعنی: سرنوشت انسان به دست خود اوست و در اعمال و رفتارش صاحب اختیار می باشد اما با خواست خداوند و با اثری که برای قضا و قدر الهی هست، یعنی در یک پدیده و یک عمل انسانی دو اراده تاثیر می کند (اراده خداوند و اراده انسان) و تا این دو اراده نباشد عملی واقع نخواهد شد، البته این دو اراده در عرض یکدیگر نیست (یعنی از باب تاثیر دو علت در معلول واحد نیست) بلکه در طول یکدیگر است یعنی همانگونه که وجود هر موجودی در سایه وجود الهی و قدرت هر قادری بسته به قدرت خداوند است و علم هر عالمی در پرتو علم اوست همین طور اراده و اختیار هر مختاری در پرتو اراده و اختیار خداوند متعال است.

بنابراین انسان برای انجام اعمال و رفتار خودش اراده و اختیار می کند اما این اختیار و قدرت را از خداوند متعال دارد یعنی در سایه قدرت و اراده خداوندی می تواند اراده کرده و کاری را انجام دهد این است

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 372

معنای: وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّ-هُ رَبُّ الْعَالَمِینَ «شما نمی خواهید و اراده نمی کنید جز آنکه خدا بخواهد» (١) یعنی اراده شما خواست خداوند است نه اینکه عمل شما خواست و اراده خداوند باشد. (٢)

اشاعره با تکیه نادرست بر توحید افعالی قائل به جبر شده و عدل خداوند را زیر سوال بردند و معتزله قائل به استقلال مطلق انسان شدند (تفویض) و عملا توحید افعالی را مورد انکار قرار داده و دچار شرک افعالی شدند ولی شیعه به پیروی از امامان معصومش راهی را در پیش گرفت که از افراط و تفریط دور است این راه همانست که در روایات و احادیث اهل بیت علیهم السلام به امر بین الامرین تعبیر شده است.

احادیث معصومین در مذهب اختیار

احمد بن محمد می گوید به امام رضا علیه السلام عرض کردم: بعضی اصحاب ما قائل به جبر و بعضی قائل به استطاعت (تفویض) هستند حضرت فرمود:

بنویس: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یَا ابْنَ آدَمَ، بِمَشِیئَتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ، وَ بِقُوَّتِی أَدَّیْتَ إِلَیَّ فَرَائِضِی، وَ بِنِعْمَتِی قَوِیتَ عَلی مَعْصِیَتِی؛ جَعَلْتُکَ سَمِیعاً بَصِیراً «ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ»، وَ ذلِکَ أَنِّی أَوْلی بِحَسَنَاتِکَ مِنْکَ، وَ أَنْتَ أَوْلی بِسَیِّئَاتِکَ مِنِّی، وَ ذلِکَ أَنِّی لَاأُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْأَلُونَ، قَدْ نَظَمْتُ لَکَ کُلَّ شَیْ ءٍ تُرِید «علی بن الحسین علیه السلام فرمود خدای عزوجل فرمود: ای فرزند آدم به خواست من، تو اراده می کنی و به قوه و قدرت من واجبات مرا انجام می دهی و با نعمت من بر

__________________

(١) سوره تکویر، آیه آخر.

(٢) گمشده شما، محمد یزدی.

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 373

معصیت من قوت و قدرت پیدا کردی، تو را شنوای بینا قرار دادم، هر خوبی که به تو می رسد از خداوند است و هو بدی که به تو می رسد از خود توست زیرا من به خوبیهای تو از تو سزاوارترم و تو به بدیهایت از من سزاوارتری زیرا من از آنچه انجام می دهم سوال و بازخواست نمی شوم و آنها سوال و بازخواست می شوند، آنچه اراده داشتی برایت منظم کردم».(١)

یکی از اصحاب از امام صادق علیه السلام پرسید؟ آیا خداوند بندگانش را بر اعمالشان مجبور ساخته است؟ حضرت در پاسخ فرمود: اللَّهُ أَعْدَلُ مِنْ أَنْ یُجْبِرَ عَبْداً عَلَی فِعْلٍ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ عَلَیْه «خداوند عادلتر از آن است که بنده ای را مجبور به کاری کند سپس او را بر انجام آن مجازات نماید». (٢)

در حدیث دیگری امام رضا علیه السلام جبر و تفویض را رد کرده و در جواب یکی از اصحاب که پرسید آیا خداوند کارها را به بندگان واگذار و تفویض نمود؟ فرمود: اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ ذَلِک «خداوند تواناتر از آن است که چنین کند» پرسید آیا آنها را مجبور بر گناهان کرده؟ فرمود: اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْکَمُ مِنْ ذَلِک «خداوند عادلتر و حکیمتر از آن است که چنین کند».(٣)

راه حل روشن برای مساله جبر و ختیار

وجدان عمومی و فطرت همگانی یکی از روشنترین دلائل اختیار است و طرفداران اختیار و حتی جبریون عملا اصل اختیار و آزادی را پذیرفته اند لذا می بینیم:

١- همه نیکوکاران را مدح و تمجید می کنند و بدکاران را ملامت و

__________________

(١) اصول کافی، باب امربین الامرین، حدیث ١٢.

(٢) بحار الانوار، جلد ٥، صفحه ٥١.

(٣) اصول کافی، باب امربین الامرین، حدیث ٣.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 374

سرزنش می کند، اگر جبر بود و انسانها در رفتارشان بی اختیار بودند، تمجید و تعریف نیکوکاران یا سرزنش بدکاران معنایی نداشت.

٢- همه در تعلیم و تربیت فرزندان خود کوشش می کنند اگر انسانها مجبور بودند تعلیم و تربیت مفهومی نداشت.

٣- انسان گاهی از اعمال گذشته خویش پشیمان می شود و تصمیم می گیرد در آینده از تجربه گذشته استفاده کند اگر در کارهایش مجبور بود پشیمانی نداشت و تصمیم برای آینده معنایی نداشت.

٤- در تمام دنیا مجرمان و بدکاران را محاکمه و مجازات می کنند و اگر آنها در رفتارشان مجبور بوده اند، محاکمه و مجازات آنها صحیح نیست.

٥- انسان در خیلی از کارها فکر می کند و اگر فکرش به جایی نرسد با دیگران مشورت میکند، اگر انسان مجبور بود فکر و مشورت چه تاثیری داشت.(١)

تمرین

١- نظریه های جبر، تفویض و اختیار را معنی کنید.

٢- نظر شیعه درباره اختیار انسان چیست؟

٣- حدیث حضرت علی بن الحسین علیه السلام در مذهب اختیار چیست؟

٤- راه حل روشن مساله جبر و اختیار را بیان کنید.

در بحث عدل از این کتابها استفاده و اقتباس شده است: اصول کافی – نهج البلاغه – پیام قرآن – تفسیر نمونه – اصول عقاید آقایان: محمدی ری شهری، یزدی، قرائتی، سبحانی.

__________________

(١) تفسیر نمونه، جلد ٢٦، صفحه ٦٤ (با تلخیص).

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 375

درس پانزدهم : نبوت عامه (بخش اول)

اشاره

اصل سوم از اصول اعتقادی اسلام نبوت است، پس از بحث توحید و عدل فطرتا انسان متوجه می شود که به رهبر و راهنما و پیشوای معصوم نیازمند است. و اینجا مساله وحی و شناخت حاملان وحی که هدایت جامعه و ارائه طرح تکامل انسانها را بر عهده گرفته اند، مطرح می شود.

در این بحث ابتدا اصل نیاز انسان به وحی و لزوم بعثت انبیاء و خصائص و صفات انبیاء مطرح می شود که در اصطلاح علم کلام به آن نبوت عامه می گویند و سپس اثبات نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و خاتمیت وی که به آن نبوت خاصه می گویند.

ضرورت وحی و لزوم بعثت انبیاء

١- لزوم بعثت جهت شناخت آفرینش: وقتی انسان به جهان آفرینش نظر کند نمی تواند باور کند که جهان آفرینش بی هدف آفریده شده است در بحثهای قبل روشن شد که خداوند حکیم است و هرگز کار عبث و بیهوده نمی کند، نظام و پیوستگی جهان آفرینش و هماهنگی همه موجودات حکایت از یک هدف مشخص و معین در اصل آفرینش دارد

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 376

در نتیجه این سوال مطرح می شود که؟

الف – خداوند حکیم برای چه جهان آفرینش را آفریده و هدف از خلقت ما چیست؟

ب – از چه راهی می توان به هدف از خلقت خویش برسیم و راه سعادت و کمال چیست و چگونه باید پیمود؟

ج – پس از مرگ چه خواهد شد؟ (آیا با مردن نابود می شویم یا حیات دیگری در کار است و زندگی پس از مرگ چگونه خواهد بود؟)

برای آگاهی از پاسخ اینگونه سوالات متوجه می شویم که باید شخصی از طرف خداوند مبعوث گردد که فلسفه آفرینش و راه رسیدن به کمال و سعادت و چگونگی جهان پس از مرگ را به ما یاد دهد.

انسان با عقل خود مسائل مربوط به زندگی دنیوی را درک می کند اما در مسائل مربوط به سعادت و کمال، آینده زندگی و جهان گسترده پس از مرگ ناتوان است از اینرو خداوند حکیم باید پیامبرانی معصوم را برای راهنمائی انسانها جهت رسیدن به کمال واقعی بفرستد.

هشام بن حکم می گوید: یک مرد غیر مذهبی از امام صادق علیه السلام پرسید لزوم بعثت پیامبران را چگونه ثابت می کنید؟ حضرت فرمودند: چون ثابت کردیم که ما آفریننده و صانعی داریم که از ما و همه مخلوقات برتر و با حکمت و رفعت است و با توجه به این که مردم نمی توانند با او تماس بگیرند به این نتیجه می رسیم که او در میان مخلوقات خود پیامبرانی دارد که مردم را به مصالح و منافع آشنا می سازد و همچنین از اموری که بقای انسانها وابسته به آنست و ترکش موجب نابودی آنهاست آنان را آگاه

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 377

سازند بنابراین ثابت شد که آمران و ناهیانی از سوی خداوند حکیم علیم در میان خلق او هستند که فرمانهای او را به مردم می رسانند و آنها همان پیامبران هستند.(١)

امام رضا علیه السلام می فرمایند: چون در متن آفرینش انسان و در میان غرائز و نیروهای مرموز و مختلفی که در وجود انسان است نیرویی نیست که بتواند رسالت تکامل انسان را به عهده بگیرند چاره ای جز این نیست که خداوند پیامبری داشته باشد که پیام او را به مردم ابلاغ کند و آنها را به آنچه موجب رسیدن به منافع و دوری از ضررهاست آگاه سازد.(٢)

٢- نیاز به پیامبران جهت آوردن قانون تکامل انسان: برای اینکه انسان به هدف اصلی خلقتش که همان کمال واقعی است برسد احتیاج به قانونگذاری دارد که شرایط زیر را بطور کامل دارا باشد:

١- کاملا انسان را بشناسد و از تمام رموز و اسرار جسم و جان انسان، عواطف و غرائز، امیان و شهوات او آگاهی کامل داشته باشد.

٢- از تمام استعدادها و شایستگی هائی که در وجود انسانها نهفته است و همه کمالاتی که بالامکان برای آنان میسر است مطلع باشد.

٣- نسبت به همه اصولیکه موجب تکامل انسان است مطلع بوده و موانع کمال او را بشناسد و آگاه به شرایط کمالش باشد.

__________________

(١) اصول کافی، کتاب الحجه، باب الاضطرار الی الحجه، حدیث ١.

(٢) بحار الانوار، جلد ١١، صفحه ٤٠.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 378

٤- هرگز خطا و لغزش گناه و اشتباه از او سر نزدند به علاوه فردی دلسوز و مهربان، قوی و با شهامت بوده و از هیچ قدرتی نهراسد.

٥- خودش هیچ گونه منافعی در اجتماع نداشته باشد تا تحت تاثیر منافع شخصی، بر خلاف مصالح اجتماع قانون وضع نکند.

کسیکه شرایط مذکور را دارا باشد بهترین قانونگذار است.

آیا می توانید کسی را پیدا کنید که با جرات بگوید من از تمام رموز و ساختمان وجود انسان باخبرم؟ با اینکه همه دانشمندان بزرگ اعتراف می کنند که هنوز به گوشه ای از اسرار خلقت انسان پی نبرده اند و بعضی انسان را موجودی ناشناخته نامیده اند.

آیا کسی را پیدا می کنید که بتواند بگوید من تمام استعدادهای وجود انسان را کشف کرده ام و شرایط و موانع کمالش را می دانم؟ آیا کسی را پیدا می کنید که از خطا و لغزش مصون بوده و هرگز اشتباه نکند؟

مسلم است که اگر در تمام جهان جستجو کنیم کسی که شرایط مذکور و حتی بعضی از آنها را داشته باشد نخواهیم پیدا کرد و همین دلیل اختلاف قوانین در زمانها و مکانهای مختلف است، پس نتیجه خواهیم گرفت که تنها قانونگذار با صلاحیت، آفریدگار انسان است که از همه اسرار وجود مخلوق آگاه است، اوست که گذشته و آینده جهان را می داند و اوست که از همگان بی نیاز بوده و هیچ منفعتی در جامعه ندارد خداوندی که نسبت به همه مشفق و مهربان است و آگاه به شرایط و عوامل کمال انسانها است.

پس تنها خداوند و آنان که مستقیما با او ارتباط دارند (پیامبران)

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 379

صلاحیت قانونگذاری برای انسان را دارند و اصول و قوانین را باید از مکتب انبیاء و از مجرای وحی آموخت.

قرآن به این حقیقت اینگونه اشاره می کند:

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ «همانا انسان را آفریدیم و (پنهان و آشکار او) حتی آنچه که در خاطرش می گذرد می دانیم». (١)

وَمَا قَدَرُوا اللَّ-هَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّ-هُ عَلَیٰ بَشَرٍ مِنْ شَیْءٍ «خداوند را درست نشناختند که گفتند خداوند بر بشری پیام نفرستاده است».(٢)

در نتیجه: إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّ-هِ «حکم و قانون در انحصار خداوند است». (٣)

تمرین

١- چرا برای شناخت هدف آفرینش بعثت انبیاء لازم است؟

٢- فرمایش امام صادق علیه السلام برای لزوم بعثت انبیاء چیست؟

٣- حضرت امام رضا علیه السلام برای لزوم بعثت چه فرمودند؟

٤- بطور فشرده شرایط قانوگذار را بیان کنید؟

__________________

(١) سوره ق، آیه ١٦.

(٢) سوره انعام، آیه ١٩١.

(٣) سوره انعام، آیه ٥٧.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 380

درس شانزدهم : نبوت عامه (بخش دوم)

هدایت فطرت و تعدیل غرائز

مقتضای بعثت انبیاء هدایت فطرت و تعدیل غرائز است. تردیدی نیست که انسان از فطریات و غرائزی برخوردار است که هر کدام خواسته هایی دارند، غرائز برای تامین احتیاجات مادی در درون انسانها نهفته اند و فطریات برای عبور انسان از مرز حیوانیت و رسیدن به کمال واقعی در وجود بشر قرار گرفته است.

اگر فطرت هدایت شود انسان به اوج کمال می رسد و گرنه تحت تاثیر غرائز حیوانی تا اسفل السافلین سقوط می کند. بنابراین غرائز باید تعدیل شوند و فطریات نیاز به هدایت دارند و بدون تردید کسی می تواند این امر مهم را به عهده گیرد که کاملا به اسرار و رموز خلقت انسان آگاه بوده و چگونگی تعدیل غرائز و هدایت فطریات را بداند و همانگونه که گفته شد دانشمندان اعتراف کرده اند که انسان موجودی ناشناخته و اسرار آمیز است.

در نتیجه تنها خالق انسان که پروردگار همه موجودات است آگاه به همه خصوصیات اوست و لطف او ایجاب می کند که برای تکمیل نعمتهایش و برای رسیدن انسان به عالیترین مدارج انسانیت، پیامبرانی را که از طریق وحی مستقیما با او ارتباط دارند برای هدایت انسانها بفرستد.

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 381

هدف از بعثت پیامبران

در قرآن کریم اصولی به عنوان هدف از بعثت انبیاء ذکر شده است.

١- پرورش و آموزش: هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ «اوست خدایی که در میان عرب امی پیامبری از خودشان بر انگیخت تا بر آنها آیات وحی خداوند را تلاوت کند و آنها را پاک نموده و کتاب و حکمت را بیاموزد. پیش از این در جهالت و گمراهی بودند».(١)

تردیدی نیست که نخستین پایه تکامل مادی و معنوی انسان علم است زیرا یافتن راه کمال بدون علم ممکن نیست و قطعا منظور از علم در آیات فوق علوم مادی نیست زیرا علوم مادی تنها ضامن آسایش دنیاست و انبیاء ضامن سعادت و آسایش دنیا و آخرت انسانها هستند.

٢- عبادت خداوند و اجتناب و مبارزه با طاغوت: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّ-هَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ… «به تحقیق فرستادیم در هر امتی رسولی که مردم را به عبادت خداوند و دوری از طاغوت دعوت کند».(٢)

٣- تامین عدالت و آزادی: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ… «ما پیامبران را با دلیلهای روشن فرستادیم و همراه آنها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم گرایش به عدالت پیدا کنند». (٣)

هدف نهایی: اصولیکه به عنوان فلسفه بعثت پیامبران بیان شد همه برای تکامل انسان است یعنی فلسفه نهایی آمدن انبیاء الهی خدا گون

__________________

(١) سوره جمعه، آیه ٢.

(٢) سوره نحل، آیه ٣٩.

(٣) سوره حدید، آیه ٢٦.

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 382

شدن انسان است که آن هم از راه عبادت با معرفت خداوند میسر می شود هدف از آفرینش انسان همین بوده است: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ «نیافریدم جن و انس را مگر برای اینکه عبادت کنند مرا». (١)

راه شناسایی پیامبران

بعد از بحث در ضرورت بعثت انبیاء جهت هدایت بشر این بحث مطرح می شود که از کجا بفهمیم مدعی نبوت و پیامبر در ادعایش راستگوست؟

اگر کسانی مقاماتی مانند: سفارت، فرمانداری، استانداری و امثال آنرا ادعا کنند تا سند زنده ای به مردم نشان ندهند احدی زیر بار آنها نمی رود چه رسد به مدعیان مقام رسالت و نمایندگی از جانب خداوند متعال، چه مقام و منصبی بالاتر از اینکه فردی ادعا کند من سفیر الهی و نماینده خداوند در روی زمین هستم و همه باید از من پیروی کنند.

فطرت هیچ انسانی اجازه نمی دهد ادعای بدون دلیلی را بپذیرد زیرا صفحات تاریخ هم گواه است که در گذشته عده ای جاه طلب گروهی ساده دل را فریب داده و مدعی نبوت و رسالت شدند، از این جهت دانشمندان عقاید برای شناسایی پیامبران راهها و نشانه هایی را معین کرده اند که هر کدام می تواند سند زنده ای برای حقانیت انبیاء باشد.

نشانه اول (معجزه): دانشمندان عقاید و مذاهب می گویند معجزه کار خارق العاده ای است که مدعی نبوت آن را برای اثبات ارتباط خود با خداوند متعال انجام می دهد و همه را برای مقابله و معارضه دعوت

__________________

(١) سوره ذاریات، آیه ٥٦.

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 383

می کند و هیچ کس نمی تواند مانند آنرا انجام دهد بنابراین معجزه سه جهت دارد:

١- کاری که از توانایی نوع بشر (حتی نوابغ) خارج باشد.

٢- آورنده معجزه ادعای منصب نبوت و رسالت نموده و عمل او مطابق ادعای او باشد.

٣- جهانیان از مقابله و معارضه (آوردن مانند آن) عاجز و ناتوان باشند.

پس حتی اگر یکی از جهات سه گانه در آن نباشد معجزه نیست.

ابوبصیر می گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم به چه علت خداوند عزوجل به انبیاء و رسولان و به شما معجزه عطا کرده است؟ حضرت فرمودند: برای اینکه دلیل بر راستگویی آورنده اش باشد و معجزه علامتی است که خداوند فقط به انبیاء و رسولان و امامان می دهد تا بوسیله آن راستگویی صادق و دروغگویی کاذب شناخته شود. (١)

تمرین:

١- چرا برای هدایت فطرت و تعدیل غرائز وجود انبیاء لازم است؟

٢- هدف بعثت انبیاء از نظر قرآن چیست؟

٣- راه شناسایی پیامبران چیست؟

٤- معجزه چیست جهات آن را بیان کنید؟

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ١١، صفحه ٧١.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 384

درس هفدهم : نبوت عامه (بخش سوم)

فرق معجزه با سحر و جادو و کارهای مرتاضان

هنگامی که سخن از معجزه به میان می آید و گفته می شود معجزه یک کار خارق العاده ای است که از توانایی دیگران ساقط است، این سوال مطرح می شود که چگونه معجزه را از کارهای شگفت انگیز مرتاضان و ساحران تمیز دهیم؟

جواب: معجزه با کارهای دیگر چندین فرق دارد:

١- کارهای مرتاضان و ساحران تمرینی است و آنها استاد می بینند از این جهت کارهای آنها محدود به اموری است که استادش را دیده و تمرین کرده اند و قادر به انجام هر کاری نیستند اما پیامبران معلم و استادی نداشته اند و قادر بانجام هر کاری بوده اند مثلا از حضرت صالح می خواهند که از کوه شتری خارج کند و او انجام داد، و یا وقتی از مریم درباره فرزندش سوال می کنند حضرت عیسی علیه السلام که در گهواره کودکی چند روزه است می فرماید: قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّ-هِ آتَانِیَ الْکِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیًّا «من بنده خدا هستم که خداوند به من کتاب داده و مرا پیغمبر کرده است» (١) یا وقتی از حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم معجزه خواستند سنگریزه ها در دست حضرت شهادت به رسالت آن حضرت داد.

__________________

(١) سوره مریم، آیه ٣٠.

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 385

٢- کارهای ساحران و مرتاضان محدود به زمان و مکان و شرایط خاصی است و محتاج به ابزار معینی می باشند ولی معجزات پیامبران چونکه از نیروی لایزال الهی سرچشمه گرفته هیچ محدودیتی ندارد و هر معجزه ای را در هر موقعیتی انجام می دادند.

٣- کار ساحران و مرتاضان غالبا با هدف مادی همراه است (یا برای جمع مال یا جلب نظر مردم و امور دیگر) اما هدف انبیاء ساختن انسانهای شایسته و جامعه ایده آل بود و می فرمودند: وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلی رَبِّ الْعالَمین «من از شما مزد نمی خواهم مزد من فقط بر پروردگار عالمیان است».(١)

٤- عمل ساحران و مرتاضان قابل معارضه است یعنی دیگران هم می توانند مثل آن را انجام دهند اما کسی نمی تواند مانند معجزه پیامبران را بیاورد.

چرا هر پیامبری معجزه ای مخصوص به خود داشت؟

با اینکه پیامبران هر کار خارق العاده ای را می توانستند انجام دهند و هر کدام معجزات بسیاری داشتند اما به یکی از آنها مشهورند. یکی از دانشمندان (ابن سکیت) از امام هادی علیه السلام پرسید چرا خداوند موسی بن عمران علیه السلام را با عصا و ید (بیضاء) و کارهایی که شبیه عمل ساحران بود بر انگیخت؟ و حضرت مسیح علیه السلام را با شفای بیماران و زنده کردن مردگان؟، و حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم را با کلام و سخن خارق العاده (قرآن) به سوی مردم مبعوث کرد؟ حضرت در پاسخ فرمودند: هنگامی که خداوند حضرت موسی علیه السلام را به رسالت برانگیخت فن رایج در زمان او سحر بود او هم از طرف خداوند معجزاتی شبیه فن رایج آن عصر آورد که

__________________

(١) سوره شعراء، آیه های ١٨٠، ١٦٤، ١٤٥، ١٢٧، ١٠٩.

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 386

مقابله با آن برای کسی ممکن نبود و با معجزات خود سحرهای ساحران را باطل ساخت و حجت را بر آنها تمام نمود، وقتی حضرت عیسی علیه السلام برای هدایت مردم مبعوث شد طبابت و پزشکی رونق بسزایی داشت او از طرف خداوند با معجزاتی شبیه فن رایج زمان خود برانگیخته شد و کسی نمی توانست با او مقابله کند او با زنده کردن مردگان و شفا بخشیدن به نابینایان و بیماران مبتلا به برص حجت را بر مردم آن زمان تمام نمود، وقتی که حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم از ناحیه خداوند مبعوث گردید فصاحت و بلاغت، خطبه و انشاء، فن رایج عصر او بود، حضرت از جانب خداوند برای آنان نصایح و حکم و مواعظ و نصایح خود را در قالب کلام فصیح و بلیغ ریخت (قرآن) و حجت را بر آنها تمام نمود و قول آنها را باطل ساخت.

نشانه دوم:

راه دوم برای شناخت پیامبر آنست که پیامبر قبلی که نبوت او با دلیل ثابت شده است با ذکر نام و مشخصات پیامبر آینده را معرفی نماید از باب نمونه بشارتهایی که در تورات و انجیل درباره ظهور و رسالت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آمده است قرآن از این بشارتها نمونه ای از قول حضرت عیسی علیه السلام بیان می کند که: وَإِذْ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّ-هِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاهِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ… «عیسی گفت ای بنی اسرائیل من رسول خدا به سوی شما هستم تصدیق کننده تورات و بشارت دهنده به رسولی که بعد از من می آید و اسمش احمد است» (١) و همچنین سوره اعراف، آیه ١٥٧ (الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاهِ وَالْإِنْجِیلِ…).

__________________

(١) سوره صف، آیه ٦.

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 387

نشانه سوم:

راه سوم برای شناخت انبیاء، قرائن و شواهدی است که به طور قطع نبوت و رسالت را ثابت کند.

بطور خلاصه:

١- بررسی خصوصیات روحی و اخلاقی کسی که ادعای پیامبری دارد (از قرینه های صداقت مدعی نبوت داشتن صفات عالی و اخلاق فاضله انسانی است بطوریکه بین مردم مشهور به پاکی و فضیلت بوده باشد).

٢- بررسی محتویات آئین و دستورات او از نظر عقلی و منطبق بودن آئینش با معارف الهی و فضائل انسانی، قرینه دیگری است.

٣- ثبات و استقامت او در دعوت و مطابقت عمل او با قولش.

٤- بررسی وضع پیروان او و شناخت مخالفینش.

٥- چگونگی تبلیغ او و همچنین توجه به اینکه برای اثبات آئینش از چه وسائل و چه راههایی استفاده می کند.

این قبیل قرائن که دست به دست هم بدهند ممکن است موجب یقین به نبوت مدعی نبوت گردد.

تمرین:

١- فرقهای معجزه و سحر و کارهای مرتاضان را بیان کنید؟

٢- چرا هر پیغمبری معجزه ای مخصوص به خود داشت؟

٣- قرائن و شواهد قطعی شناخت انبیاء چیست؟

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 388

درس هجدهم : نبوت عامه (بخش چهارم)

عصمت پیامبران

یکی از مهمترین ویژگیهای انبیاء، معصوم بودن آنهاست، عصمت در لغت به معنای منع، حفظ، جلوگیری و پیشگیری از ناملایمات است و در مباحث عقیدتی وقتی عصمت انبیاء و یا امامان مطرح می شود یعنی مصونیت آنها از گناه و مصونیت آنها از خطا و اشتباه، بنابراین انبیا و امامان نه گناه می کنند و نه فکر گناه و هیچگاه از آنها اشتباه سر نمی زند.

سوال: چرا انبیاء باید معصوم باشند و از خطا و اشتباه معصوم باشند؟

ج ١ – هدف از بعثت انبیاء تربیت و راهنمایی انسانهاست و معلوم می باشد که در تربیت عمل مربی بیش از گفتار و راهنمائیهای او موثر است پس اگر مربی خودش گرفتار گناه و آلودگیها شود چگونه می تواند دیگران را بر حذر دارد.

ج ٢ – انبیاء که مربیان واقعی بشر هستند باید مورد اعتماد و پذیرش مردم باشند و به قول مرحوم سیدمرتضی، کسیکه درباره او احتمال

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 389

آلودگی می دهیم و اطمینان نداریم که خود را به گناه آلوده نمی کند هرگز با قلبی آرام به گفته هایش گوش نمی دهیم و به همین دلیل انبیاء باید از خطا و اشتباه مصون باشند زیرا خطا و اشتباه موجب بی اعتمادی مردم می شود و آنها باید مورد اعتماد باشند.

فلسفه عصمت

چگونه ممکن است انسانی در برابر گناه معصوم باشد و حتی فکر و خیال انجام گناه در وجودش راه پیدا نکند؟ در پاسخ این سوال می گوییم خود ما در اموری که علممان از مغز به دل رسید و به اصطلاح به یقین رسیدیم مرتکب خلاف و خطائی نمی شویم. آیا هیچ انسان عاقلی به فکر خوردن آتش و کثافات می افتد؟ آیا هیچ انسان با شعوری خود را در گودالی از آتش می اندازد یا کاسه ای پر از سم و زهر را می نوشد؟ حتما در جواب این سوالات خواهید گفت هیچ عاقلی این کارها را نکرده و حتی آرزو یا فکر آنرا هم در سر ندارد و اگر کسی چنین کرد مبتلا به یک نوع بیماری است.

در نتیجه هر انسان عاقل در برابر چنین اعمالی یک نوع مصونیت و یا به تعبیر دیگر یک نوع عصمت دارد و اگر از شما بپرسند چرا انسان در مقابل این کارها معصوم است می گویید به علت اینکه عیب و ضرر حتمی آنها را یقین و باور دارد و می داند که ارتکاب آن اعمال جز نابودی و نیستی چیزی به دنبال ندارد بنابر این اگر انسانی به مفاسد و زیانهای گناه یقین و باور پیدا کند با غلبه نیروی عقل بر شهوات هرگز گرد گناه

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 390

نمی گردد و حتی فکر آنرا در مغز راه نمی دهد.

چنین انسانی چنان به خدا و دادگاه عدل او ایمان و یقین دارد که گویی همه آنها را در برابر چشمان خود می بیند برای چنین کسی گناه و حرام همان آتش و همان زهر کشنده است پس هرگز به آن نزدیک نگشته و فرار می کند.

پیامبران الهی با این یقین و اعتماد که به نتیجه و آثار گناه داشتند نه تنها از گناه بلکه از فکر گناه نیز معصوم بودند.

جالب است برای توجه به آثار عمل و جدیت در خوبیها و ترک گناهان به روایتی از علی علیه السلام دقت کنیم: مَنْ أَیْقَنَ أَنَّهُ یُفَارِقُ الْأَحْبَابَ وَ یَسْکُنُ التُّرَابَ وَ یُوَاجِهُ الْحِسَابَ وَ یَسْتَغْنِی عَمَّا خَلَّفَ وَ یَفْتَقِرُ إِلَی مَا قَدَّمَ کَانَ حَرِیّاً بِقِصَرِ الْأَمَلِ وَ طُولِ الْعَمَل «هر کس یقین پیدا کند که حتما از دوستان جدا می شود و در خاک ساکن می شود و با حساب روبرو می شود و از آنچه گذاشته بی نیاز و به آنچه پیش فرستاده محتاج می شود حتما آرزویش کوتاه و عملش طولانی می گردد». (١)

عصمت انبیاء و امامان اکتسابی یا خدادادی است؟

درباره عصمت معصومین علیهم السلام مباحث بسیاری از طرف دانشمندان علم عقاید مطرح شده است آنچه نزد همه آنها مسلم شده است اینکه نیروی عصمت در انبیاء و امامان اجباری نیست یعنی اینطور نیست که آنها به پاکی مجبور باشند بلکه مانند همه مردم کاملا توانایی بر انجام گناه

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٧٣، صفحه ١٦٧.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 391

دارند ولی چون از یک طرف مفاسد و خطرات گناه را می دانند و از سوی دیگر معرفت و شناخت آنها نسبت به خداوند متعال بسیار وسیع است بطوریکه همیشه خویشتن را در محضر خداوند می بینند از این نظر با اراده و اختیار خویش گناه و نا پاکی را ترک کرده و گرد آن نمی روند بنابراین عصمت انبیاء و امامان علیهم السلام نتیجه اراده و انتخاب خودشان و تلاشهای پیگیر و فداکاریهای بی دریغشان در راه خداوند متعال است.

البته چون خداوند متعال قبل از خلقت آنها می دانست که اینگونه فداکار و ایثارگر هستند از نخستین روز زندگی آنها را مورد لطف قرار داده و از لغزشها حفظشان کرده و به آنها علوم و آگاهیها و امتیازاتی عنایت می کند از این جهت هیچ ایرادی ندارد که انبیاء و امامان از یک سلسله امتیازات جسمی و روحی برخوردار باشند زیرا ریشه این امتیازات عمل خود آنهاست و این پاداشی است که خداوند متعال قبل از عمل به آنها عنایت کرده است.

نتیجه: خداوند با علمی که به آینده همه انسانها دارد می داند که در بین آنها عده ای شایستگی خاصی خواهند داشت (علمی که تخلف ندارد و قطعا تحقق پیدا می کند) لذا آنها را به خاطر رهبری جامعه امتیازاتی داده است زیرا نماینده و جانشین خداوند این امتیازات را لازم دارد. قال الباقر علیه السلام: إِذَا عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَی حُسْنَ نِیَّهٍ مِنْ أَحَدٍ اکْتَنَفَهُ بِالْعِصْمَه. امام باقر علیه السلام فرمودند: وقتی خداوند حسن نیت و انتخاب کسی را دانست او را به وسیله عصمت حفظ می نماید.(١)

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٧٨، صفحه ١٨٨.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 392

فلسفه امتیاز معصومین علیهم السلام

عن ابی عبدالله علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی فَقَالَ یَا مُوسَی إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی خَلْقِی اطِّلَاعَهً فَلَمْ أَجِدْ فِی خَلْقِی أَشَدَّ تَوَاضُعاً لِی مِنْکَ فَمِنْ ثَمَّ خَصَصْتُکَ بِوَحْیِی وَ کَلَامِی مِنْ بَیْنِ خَلْقِی… امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند به موسی وحی فرستاد که من به همه انسانها توجهی کردم و در بین آنها تواضع تو را نسبت به خودم از همه کس بیشتر یافتم پس به همین جهت تو را به وحی خود اختصاص داده و از بین همگان برگزیدم.(١)

قال علی علیه السلام: عَلَی قَدْرِ النِّیَّهِ تَکُونُ مِنَ اللَّهِ الْعَطِیَّه. علی علیه السلام فرمودند: عنایت و عطای خداوند به اندازه نیت انسان است. (٢)

قرآن در آیه آخر از سوره عنکبوت به همین نکته اشاره می فرماید: وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنین کسانیکه در راه ما مجاهده و کوشش می کننند حتما آنها را به راههای خودمان هدایت می کنیم و بدرستیکه خداوند با نیکوکاران است.

مباحثه مرد مادی با امام صادق علیه السلام

مرد مادی از امام صادق علیه السلام پرسید؟ چرا خداوند یک دسته را شریف و با ویژگیهای نیک و دسته دیگر را پست و با خصائص زشت پدید آورده است؟ حضرت فرمود: شریف کسی است که اطاعت خداوند کند و پست کسی است که نافرمانی او کند. پرسید آیا در میان مردم ذاتا گروهی بهتر از گروه دیگر نیستند؟ امام علیه السلام فرمودند: نه، تنها ملاک فضیلت و برتری تقوا

__________________

(١) وسائل الشیعه، جلد ٤، صفحه ١٠٧٥.

(٢) غرر الحکم.

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 393

است مرد مادی پرسید؟ به عقیده شما همه فرزندان آدم در اصل یکسانند و ملاک امتیاز تنها تقوا است؟ حضرت فرمود: چنین یافتم که آفرینش همه از خاک است، پدر و مادر همه آدم و حوا هستند خدای یکتا آنها را آفریده و آنها بندگان خدایند البته خدای عزوجل از فرزندان آدم گروهی را انتخاب کرده تولد آنها را پاکیزه ساخته و بدنها آنان را پاک نموده و در صلب پدران و رحم مادران آنها را از آلودگی حفظ کرده و از میان آنها پیامبران را انتخاب نموده است که آنها پاکیزه ترین شاخه های آدم هستند و فلسفه این امتیاز این است که خداوند هنگام آفرینش آنها می دانست که آنها از او اطاعت می کنند و همتایی برای او نمی گیرند پس علت این امتیاز و مقام بلند اطاعت و عمل آنهاست … (١)

تمرین:

١- چگونه ممکن است انسانها از گناه و حتی فکر و خیال آن معصوم باشند؟

٢- عصمت انبیاء و امامان اکتسابی یا خدادادی است؟

٣- فلسفه امتیاز معصومین به فرمایش امام صادق علیه السلام چیست؟

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ١٠، صفحه ١٧٠.

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 394

درس نوزدهم : نبوت عامه (بخش پنجم)

آیا قرآن به پیامبران نسبت گناه داده است؟

بعد از بحث درباره عصمت پیامبران این سوال مطرح می شود که مقصود از: ذنب، عصیان و ظلم بر نفس که درباره بعضی پیامبران در قرآن آمده چیست؟ برای روشن شدن مطلب به چند نکته باید توجه کنیم:

١- مقصود از عصمت انبیاء همان گونه که قبلا توضیح دادیم این است که انبیاء کار حرام و گناه نمی کنند اما کاری که ترک آن بهتر است ولی انجام آن حرام نیست از انبیاء گذشته ممکن و جایز است و هیچ منافاتی با عصمت آنان ندارد.

٢- نکته مهم توجه کردن به معنای صحیح کلمات قرآن است زیرا قرآن بر لغت عرب نازل شده است و باید دید که فرهنگ عرب کلمات قرآن را چگونه معنی کرده است ولی متاسفانه گاهی در اثر بی توجهی به این مهم برخی آیات قرآن نادرست معنی می شود.

٣- توجه جدی به تفسیرهایی که از اهل بیت عصت و طهارت علیهم السلام برای آیات قرآن شده است، زیرا آنان مفسر اصلی قرآنند.

ما اکنون به چند مورد از آیاتی که بعضی تصور کرده اند در آنها به

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 395

پیامبران نسبت گناه داده شده اشاره می کنیم تا رفع اشکال گردد.

الف – وَعَصَیٰ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَیٰ : بعضی این آیه را اینگونه معنی کرده اند: آدم معصیت کرد پروردگار خود را پس گمراه شد در حالیکه معنای صحیح آیه چنین است: و نافرمانی کرد آدم پروردگارش را پس بی بهره شد.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان ذیل آیه می گوید: آدم مخالفت نمود امر پروردگارش را پس از ثواب آن بی بهره شد و مراد از معصیت و عصیان، مخالفت با امر است خواه آن امر واجب باشد یا مستحب، محدث قمی در “سفینه البحار، واژه عصم” از مرحوم مجلسی چنین نقل می کند: ان ترک المستحب و فعل المکروه قد سمی ذنبا «ترک مستحب یا انجام مکروه را نیز گاهی ذنب و عصیان می گویند».

برای اثبات آنچه گفته شد ابتدا به لغت مراجعه می کنیم: المنجد (یکی از فرهنگهای مشهور) می نویسد عصیان ترک اطاعت و فرمانبرداری نکردن است و همچنین یکی از معانی غوی: (خاب) یعنی بی بهره شدن و دچار ضرر شدن است.

اگر به داستان آدم و حوا در این مورد توجه شود معلوم می شود که منظور از عصیان (عصی) انجام حرام یا ترک واجب نبوده است.

عصیان آدم چه بود؟

قرآن داستان را اینگونه بیان می کند: ما به آدم گفتیم: شیطان دشمن تو و همسر تو است پس بیرون نکند شما را از بهشت،تا در رنج و زحمت

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 396

قرار گیرید، پس شیطان آدم را وسوسه کرد و آنها از آن درخت خوردند پس لباسهای بهشتی از بدنشان فرو ریخت (پس آدم نافرمانی کرد و از درخت نهی شده خورد و در نتیجه از نعمتهای بهشت بی بهره شد). (١)

همانگونه که ملاحظه می کنید نهی خداوند نسبت به آدم و حوا فقط جنبه ارشاد و راهنمایی داشت و نخوردن از درخت فقط شرطی بود برای جاوید ماندن در بهشت.

پس از آیات مذکور فهمیدیم که نافرمانی آدم یک گناه نبود بلکه ثمره آن تنها اخراج از بهشت و دچار مشکلات زندگی دنیا شدن بود و اگر سوال شود که اگر آدم گناه نکرد پس توبه او که در دنبال همین آیات به آن اشاره شد چیست؟ درجواب می گوییم هر چند (خوردن از آن درخت) یک گناه نبود امام به همین اندازه که آدم ترک یک فرمان ارشادی کرد از مقام قرب پروردگار تنزل کرد لذا حضرت آدم برای دست یافتن به همان مقام اول توبه کرد و خداوند توبه اش را پذیرفت.

امام رضا علیه السلام در جواب مامون که از عصیان آدم سوال کرد چنین فرمودند: و لم یکن ذلک بذنب کبیر یستحق به دخول النار، و إنما کان من الصغائر الموهوبه التی تجوز علی الأنبیاء قبل نزول الوحی علیهم… «آنچه آدم انجام داد گناهی نبود تا در برابر آن مستحق دخول آتش باشد بلکه از لغزشهای کوچکی بود که بخشیده شد و انبیاء قبل از نزول وحی، ممکن است مرتکب شوند». (٢)

__________________

(١) سوره طه، آیه های ١٢١ تا ١١٦.

(٢) تفسیر برهان، جلد ٣، صفحه ٤٦.

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 397

ظلم چیست و غفران به چه معناست؟

رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی «پروردگارا من به نفس خود ظلم کردم پس تو غفرانت را شامل من گردان».(١) از موارد دیگری که باز تصور شده قرآن نسبت گناه به انبیاء داده این آیه است، آیه مربوط به داستان حضرت موسی علیه السلام است که وقتی آن قبطی (همکار فرعون) را کشت چنین گفت: رب انی….

المنجد می نویسد: الظلم وضع الشیء فی غیر محله ظلم یعنی قرار دادن چیزی در غیر موردش (عملی را در غیر مورد انجام دادن) فرق نمی کند آن عمل صحیح باشد و در غیر موردش انجام گیرد یا اینکه عمل خلاف و حرامی باشد پس هر ظلمی حرام نیست.

و المنجد در واژه غفر می نویسد: غفر الشیء غطاه و ستره «یعنی هنگامی غفر گفته می شود که چیزی را پوشانده و مخفی کرده باشند» بنابر این معنای آیه چنین می شود که موسی می گوید: پروردگارا من با کشتن یکی از یاران فرعون عملی در غیر مورد انجام دادم هر چند کشتن او بر من جایز بود اما الان موقعش نبود. فاغفرلی یعنی خداوند بر این کار من پرده بپوشان تا دشمنان بر من ظفر نیابند پس هیچ گونه گناه و ظلم حرام به موسی نسبت داده نشده است.

حضرت رضا علیه السلام در جواب مامون که درباره آیه فوق و معنای ظلم از حضرت سوال کرده بود فرمودند: : إنی وضعت نفسی غیر موضعها بدخول هذه المدینه، فاغفر لی، أی استرنی من أعدائک لئلا یظفروا بی فیقتلونی «یعنی

__________________

(١) سوره قصص، آیه ١٥.

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 398

موسی به خداوند گفت من با داخل شدن در این شهر (و قتل یکی از یاران فرعون) عملی در غیر مورد انجام دادم فاغفرلی یعنی مرا از دشمنان مستور بدار تا بر من دست پیدا نکرده و به قتلم نرسانند».

در نتیجه: مقصود از ظلم و غفران همان معنای کلی و لغوی آنهاست نه آن معانی خاصی که ما از این الفاظ تصور می کنیم پس این آیه هم منافات با عصمت ندارد.

تمرین:

١- برای اینکه بفهمیم قرآن نسبت گناه به انبیاء نداده به چه نکاتی باید توجه کنیم؟

٢- منظور از عصی آدم ربه فغوی چیست؟

٣- منظور از ظلمت نفسی فاغفرلی چیست؟

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 399

درس بیستم : نبوت عامه (بخش ششم)

مقصود از ذنب در سوره فتح چیست؟

إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا * لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّ-هُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَمَا تَأَخَّرَ «ما فتح کردیم برای تو فتحی آشکار تا بپوشانیم ذنب گذشته تو را…» (١). این هم از مواردی است که تصور شده قرآن نسبت گناه به پیامبر عزیز اسلام داده و سپس بخشیده شده است در این مورد نیز معانی اصلی ذنب و غفران در نظر گرفته نشده است و متاسفانه از اصل معنی غفلت شده است.

فرهنگ عرب معنای اصلی و مفهوم اصلی و مفهوم کلی ذنب را دنباله یا اثر و به عبارت دیگر نتیجه و عکس العمل می داند المنجد می نویسد: ذنب ذنباً: تبعه فلم یفارق اثره «ذنب عبارت است از نتایج عمل و آثاری که از آن جدا نمی گردد» ، و اینکه به گناه ذنب گفته می شود به علت این است که گناه دنباله عمل نادرست و اثر و نتیجه آنست. بنابراین با توجه به معنایی که قبلا برای غفران (پوشش) بیان کردیم معنای آیه روشن می شود برای توضیح بیشتر به حدیثی توجه کنید:

امام رضا علیه السلام در توضیح آیه مذکور فرموده اند: از نظر مشرکین مکه هیچ

__________________

(١) سوره فتح، آیه ١.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 400

فردی گناهش بیشتر از پیغمبر اسلام نبود زیرا هنگامیکه آن حضرت قوم خود را به توحید و خدای یگانه دعوت می کرد آنها دارای سیصد و شصت بت بودند و آنها را عبادت می کردن، پس وقتی حضرت آنها را به خدای یگانه خواند بسیار بر آنها گران آمد و گفتند آیا خدایان متعدد را یک خدا قرار داد؟ همانا این چیزی شگفت آور است ما چنین چیزی نشنیده ایم پس بروید و بر عبادت بتها بمانید.

پس زمانی که خداوند مکه را برای پیامبر خود فتح کرد به او فرمود: انا فتحنا لک … یعنی فتحی آشکار برای تو کردیم تا بپوشانیم برای تو آن ذنبی که در نزد مشترکین داشتی و آنها را به خدای یگانه خوانده بودی، زیرا روز فتح مکه جمعی از مردم مکه مسلمان شدند و بعضی خارج شدند و آنها هم که ماندند قدرت نداشتند که یگانگی خداوند را انکار کنند پس گناه و ذنبی که مردم مکه برای پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می شمردند با پیروزی و غلبه آن حضرت بر آنان پوشیده شد و مستور گردید.(١)

پیامبران همراه تاریخ

از نظر قرآن تاریخ انسان با تاریخ وحی و نبوت یکی است و از همان زمان که بشر پدید آمده وحی نیز به عنوان برنامه تکامل او وجود داشته است. وَإِنْ مِنْ أُمَّهٍ إِلَّا خَلَا فِیهَا نَذِیرٌ «هیچ امتی در تاریخ نبوده مگر اینکه هشدار دهنده ای داشته است».(٢)

حضرت علی علیه السلام می فرماید: وَ لَمْ یُخْلِ اللَّهُ سُبْحَانَهُ خَلْقَهُ مِنْ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ أَو

__________________

(١) تفسیر برهان، جلد ٤، صفحه ١٩٣.

(٢) سوره فاطر، آیه ٢٥.

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 401

کِتَابٍ مُنْزَلٍ أَوْ حُجَّهٍ لَازِمَهٍ أَوْ مَحَجَّهٍ قَائِمَه… «خداوند در طول تاریخ هیچگاه جامعه بشر را از پیامبر یا کتابی آسمانی یا برهانی محکم و یا راهی متین و استوار خالی نگذاشته است». (١) و در خطبه ٩٣ از آنجناب نقل شده که فرمودند: کُلَّمَا مَضَی مِنْهُمْ سَلَفٌ قَامَ مِنْهُمْ بِدِینِ اللَّهِ خَلَف حَتَّی أَفْضَتْ کَرَامَهُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله. «هر گاه پیامبری رسالت خویش به پایان رسانده و از دنیا رفت پیامبر دیگری برای بیان دین خدا بر می خواست و این روش همچنان ادامه داشت تا کرامت خداوند متعال به محمد صلی الله علیه وآله وسلم تعلق گرفت».

تعداد پیامبران

عن ابی جعفر علیه السلام قال : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم : …کَانَ عَدَدُ جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ مِائَهَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَهً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ خَمْسَهٌ مِنْهُمْ أُولُو الْعَزْمِ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله وسلم… «رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: تعداد همه پیامبران یکصد و بیست و چهار هزار نفر است که پنج نفر از آنان اولو العزم هستند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، محمد صلی الله علیه وآله وسلم». روایت دیگری به همین مضمون در بحار الانوار جلد ١١ ذکر شده است.(٢)

از نظر قرآن کریم اعتقاد به همه پیامبران ضروری و لازم است: قُولُوا آمَنَّا بِاللَّ-هِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَیٰ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَیٰ وَعِیسَیٰ وَمَا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ «بگویید ایمان آوردیم به خداوند و آنچه نازل شده برای

__________________

(١) نهج البلاغه، خطبه اول.

(٢) بحار الانوار، جلد ١١، صفحه ٤١.

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 402

ابراهیم و اسماعیل و اسحق و یعقوب و فرزندانش و آنچه موسی و عیسی و پیامبران از طرف خدا آوردند فرقی بین آنها نمی گذاریم و ما تسلیم خدا هستیم».(١)

تمرین:

١- مقصود از ذنب و غفران در اول سوره فتح چیست؟

٢- تعداد پیامبران و اسامی اولو العزم را بیان کنید؟

__________________

(١) سوره بقره، آیه ١٣٦.

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 403

درس بیست و یکم : نبوت خاصه (بخش اول)

نبوت خاصه و بعثت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم

چهارده قرن پیش (سال ٦١٠ میلادی) در زمانیکه شرک و بت پرستی سراسر جهان را فرا گرفته بود و انسانهای مظلوم زیر فشار طبقه حاکم دست و پا می زدند و همه مردم گرفتار یاس و نا امیدی بودند از خاندانی شریف مردی برخاست و خود را حامی مظلومان، خواستار عدل و آزادی، پاره کننده زنجیرهای اسارت و طرفدار علم و دانش خوانده و اساس رسالت خود را فرمانهای الهی و وحی آسمانی معرفی نمود و خود را خاتم پیامبران نامید.

او محمد بن عبدالله صلی الله علیه وآله وسلم است او از بنی هاشم است، یعنی همان طایفه ای که در شجاعت و سخاوت و پاکی و اصالت در بین همه قبایل عرب مشهور بوده اند شایستگی و کمال روحی آن بزرگوار تا آنجا بود که همه تواریخ جهان از دوست و دشمن بر آن گواهی داده اند تاریخ چهل ساله حیات پر افتخار حضرت پیش از رسالت آسمانی وی در دسترس است، حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم در آن محیط نامساعد و تیره جزیره العرب در همه جنبه های فضیلت زبانزد خاص و عام بود و آنچنان مورد اعتماد همگان بود که محمد امین شهرت یافته بود، درود فراوان خداوند بر او و خاندان پاکش باد.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 404

سند های رسالت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم

راههایی که برای شناخت پیامبران بیان کردیم دلیل رسالت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم است (یعنی اعجاز، معرفی پیامبران قبلی، قرائن و شواهد قطعی) تاریخ گواه قرائن و شواهد رسالت و بعثت حضرت است و کتابهای آسمانی و انبیاء قبل بشارت بعثت پیامبر گرامی اسلام را داده اند.

اما معجزات پیامبر گرامی اسلام دو نوع است:

نوع اول: معجزاتی که به تقاضای فردی یا جمعی انجام می گرفت و حضرت هم از خداوند می خواست و سپس آن معجزه بدست حضرت عملی می شد مانند سلام کردن سنگ و درخت بر آن حضرت، شهادت دادن سوسمار به رسالت حضرت، شق القمر، زنده کردن مردگان و اخبار حضرت از مغیّبات، که ابن شهر آشوب می گوید ٤٤٤٠ معجزه برای پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بوده که سه هزار از آنها ذکر شده است.

قرآن معجزه دائمی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم

نوع دوم: قرآن معجزه دائمی حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم است که جاویدان و برای همه زمانها و مکانها تا قیامت می باشد تفاوتی که میان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و سایر پیامبران وجود دارد این است که رسالت آنان از جهاتی محدود بود، مثلا آنان برای امت و گروه محدودی مبعوث شده بودند بعضی محدود به زمان و مکان خاصی بودند و اگر بعضی از آنان از نظر مکانی محدود نبودند ولی مدت و زمان رسالت آنها کاملا محدود و موقت بود و هرگز مدعی رسالت دائمی نبودند.

ازاین جهت معجزات آنان هم، فصلی و مقطعی بود و اما حضرت

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 405

محمد صلی الله علیه وآله وسلم رسالتش دائمی و همیشگی است لذا غیر از معجزات فصلی، معجزه دائمی (قرآن) دارد که برای همیشه باقی است و برای همیشه دلالت بر رسالت آن جناب دارد.

در نتیجه از ویژگیهای قرآن این است که:

١- مرز زمان و مکان را در هم شکسته و تا قیامت معجزه است.

٢- قرآن معجزه ای روحانی است یعنی معجزات دیگر چشم و گوش را تسخیر می کند ولی قرآن در اعماق جان و روان نفوذ می کند.

٣- قرآن یک معجزه گویا است که برای همیشه تا قیامت مخالفان را به مبارزه دعوت می کند و می گوید اگر می توانید سوره ای مانند من بیاورید و چهارده قرن از این دعوت گذشته و کسی نتوانسته مقابله کند و تا قیامت هم نمی توانند.

قُل لَئِنِ اجتَمَعَتِ الإِنسُ وَالجِنُّ عَلیٰ أَن یَأتوا بِمِثلِ ه-ٰذَا القُرآنِ لا یَأتونَ بِمِثلِهِ وَلَو کانَ بَعضُهُم لِبَعضٍ ظَهیرًا «بگو اگر جن و انس پشت در پشت یکدیگر جمع شوند تا مثل این قرآن را بیاورند هرگز نخواهند توانست» (١). در مرحله دوم برای اثبات عجز از مقابله می فرماید: اگر راست می گویید ده سوره مانند قرآن بیاورید (٢) و در مرتبه سوم می فرماید: وَإِن کُنتُم فی رَیبٍ مِمّا نَزَّلنا عَلیٰ عَبدِنا فَأتوا بِسورَهٍ مِن مِثلِهِ وَادعوا شُهَداءَکُم مِن دونِ اللَّ-هِ إِن کُنتُم صادِقینَ «اگر در آنچه بر بنده خود فرستادیم (قرآن) شک دارید پس یک سوره مانند قرآن بیاورید و گواهان و همفکران خود را هم دعوت کنید اگر راست می گویید».(٣) نتیجه اینکه حتی از آوردن یک سوره مانند قرآن عاجزند.

__________________

(١) سوره اسراء، آیه ٨٨.

(٢) سوره هود، آیه ١٦.

(٣) سوره بقره، آیه ٢٣.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 406

خیلی روشن و واضح است که اگر فُصَحا و بُلَغاء آن زمان می توانستند حتی سوره ای مانند قرآن بیاورند آن همه جنگها بر علیه پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم و مسلمانها راه نمی انداختند و با همان سوره به مقابله و معارضه با اسلام بر می خواستند و همینطور در طول چهارده قرن بعد از بعثت، میلیونها دشمن لجوج و سر سخت اسلام که به عناوین مختلف با مسلمانها ستیزه جویی می کردند اگر توانسته بودند سوره ای مانند قرآن بیاورند حتما از این راه به مبارزه بر خواسته بودند.

استادان بلاغت اعتراف نموده اند که هرگز مبارزه با قرآن ممکن نیست، فصاحت و بلاغت آن خارق العاده، قوانین آن محکم و استوار، گزارشها و پیشگوئیهای آن حتمی و صحیح و بطور کلی فوق زمان ومکان و علم است و این خود دلیل بر آن است که ساخته و پرداخته فکر انسانها نبوده و معجزه همیشگی است.

یک داستان تاریخی در اعجاز قرآن

بعد از آنکه قرآن با آن آیات، همگان را به مبارزه دعوت کرد دشمنان اسلام از تمام مردان فصیح و بلیغ عرب کمک خواستند ولی هر بار که به مبارزه آمدند شکست خوردند و به سرعت عقب نشینی کردند، از جمله کسانیکه برای این مبارزه دعوت شد ولید بن مغیره بود از او خواستند فکری کرده و نظرش را اعلام کند ولید از پیامبر اسلام خواست آیاتی از قرآن را بر او بخواند حضرت قسمتی از آیات سوره حم سجده را تلاوت فرمود این آیات چنان شور و هیجان در ولید ایجاد کرد که بی اختیار از جا برخاست و به محفل دشمنان آمده و گفت: به خدا سوگند از محمد سخنی شنیدم که نه شبیه گفتار انسانها است و نه پریان… إِنَّ لَهُ لَحَلَاوَهً وَ إِنَّ

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 407

عَلَیْهِ لَطَلَاوَهً وَ إِنَّ أَعْلَاهُ لَمُثْمِرٌ وَ إِنَّ أَسْفَلَهُ لَمُغْدِقٌ وَ إِنَّهُ لَیَعْلُو وَ لَا یُعْلَی «گفتار او شیرینی خاص و زیبائی مخصوص دارد بالای آن همچون شاخه های درخت پر ثمر و ریشه آن پرمایه است گفتاری است که بر همه چیز پیروز می شود و چیزی بر آن پیروز نخواهد شد» این سخن سبب شد که در میان قریش گفتند ولید دلباخته محمد شده و مسلمان شده است.

این اظهار نظر ضربه سختی برای مشرکان بود لذا ابوجهل مامور شد چاره ای بیندیشد او هم نزد ولید آمد و ماجرای مشرکان قریش را گفت و او را به مجلس آنها دعوت کرد، ولید به مجلس آنها آمده و گفت آیا فکر می کنید محمد دیوانه است؟ آیا هرگز آثار جنون در او دیده اید؟ حاضران گفتند: نه. گفت تصور می کنید دروغگو است مگر او بین شما به راستگو و امین معروف نبود؟ بعضی از سران قریش گفتند: پس باید چه نسبتی به او بدهیم؟ ولید فکری کرد و گفت بگویید او ساحر است زیرا هر کس به او ایمان آورد در راه او از همه چیز می گذرد. مشرکان این شعار را همه جا پخش کردند تا توده های مردم را که شیفته قرآن شده بودند از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم دور کنند ولی با همه تلاشی که انجام دادند نقشه آنان اثر نکرد و تشنگان حقیقت گروه گروه به سوی حضرت می آمدند و از این پیام آسمانی و جذابیتش سیراب می شدند در سوره مدّثر اشاره به شیطنت قریش و ولید بن مغیره شده است.

نسبت سحر در حقیقت یک اعتراف به جذابیت قرآن بود. آنها اسم این جاذبه را سحر گذاشتند در حالیکه ربطی به سحر ندارد.

قرآن خزینه همه فضائل و علوم است، کتاب فقه نیست اما دارای قوانین عبادی، سیاسی، اجتماعی، کیفری، جزائی و غیره است، قرآن

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 408

کتاب فلسفه نیست اما براهین فلسفی بسیار دارد، کتاب نجوم نیست ولی نکاتی بسیار دقیق درباره ستاره شناسی و علوم نجوم دارد که همه دانشمندان را به خود جذب کرده است قرآن کتاب علوم طبیعی نیست ولی آیات فراوانی درباره علوم طبیعی دارد پس قرآن معجزه است و فوق علم و دانش است.

حضرت علی علیه السلام درباره قرآن می فرماید: وَ إِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَا تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَ لَا تَنْقَضِی غَرَائِبُه «بدرستیکه قرآن ظاهری زیبا و باطنی عمیق دارد شگفتیهایش پایان ندارد و غرائب و تازگیهایش تمام نمیشود».(١)

و در خطبه ١٧٥ آمده: فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ وَ مَا لِلْقَلْبِ جِلَاءٌ غَیْرُه «بهار دلها در قرآن است، چشمه های علم دارد و برای دل روشنی غیر آن نیست».

تمرین:

١- ویژگیهای قرآن را بیان کنید؟

٢- داستان ولید بن مغیره در اعجاز قرآن چیست؟

٣- حضرت علی علیه السلام درباره قرآن چه فرموده اند؟

__________________

(١) نهج البلاغه، خطبه ١٨.

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 409

درس بیست و دوم : نبوت خاصه (بخش دوم)

جهان بینی قرآن

اگر توجه به محیطی که قرآن در آن نازل شد بکنیم بیشتر به عظمت قرآن و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم پی می بریم.

سرزمین حجاز به اعتراف همه مورخان از عقب افتاده ترین مناطق جهان در آن زمان بود، از نظر عقیدتی به بت پرستی علاقه فراوان داشتند از توحید و یگانه پرستی سخت تعجب می کردند و هنگامیکه پیامبر گرامی اسلام آنها را به یکتا پرستی دعوت می کرد می گفتند أَجَعَلَ الآلِهَهَ إِل-ٰهًا واحِدًا إِنَّ ه-ٰذا لَشَیءٌ عُجابٌ «آیا این همه خدایان را میخواهد تبدیل به خدای واحدی کند این راستی چیز عجیب و باور نکردنی است». (١)

در محیطی که کمتر کسی پیدا می شود که حتی سواد خواندن و نوشتن داشته باشد فردی درس نخوانده و مکتب و استاد ندیده برخاست و کتابی آورد آنچنان پرمحتوا که بعد از چهارده قرن هنوز دانشمندان به تفسیر آن مشغولند و هر زمان حقایق تازه ای از آن کشف می کنند. ترسیمی که قرآن از جهان هستی می کند بسیار دقیق و حساب شده است توحید را به کاملترین صورت بیان می کند، اسرار آفرینش زمین و آسمان و خلقت

__________________

(١) سوره صاد، آیه ٥.

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 410

شب و روز و وجود انسان و … را به عنوان نشانه های وجود خداوند با بیانات بسیار متنوع می شمرد گاه سخن از توحید فطری و گاه به توحید استدلالی می پردازد پیرامون احاطه خداوند به همه چیز تعبیرات بلند دارد، هنگامی که سخن از معاد و قیامت به میان می آورد در برابر تعجب مشرکان میگوید: آیا کسی که آسمانها و زمین را با آنهمه عظمت آفرید نمی تواند مثل شما را بیافریند آری او قادر و آفریننده داناست قدرتش تا حدی است که هر چیزی را اراده کند، فرمان می دهد موجود باش و آن فوری موجود می شود و خلاصه قرآن کتابی است که فقط آورنده اش (پیامبر) و مفسرینش (امامان معصوم) آنرا بطور کامل شناختند و در عین حال قرآن همیشه برای ما هم طراوت و شادابی خاصی دارد هر چه بخوانیم شادابتر می شویم چون بهار دلها است آری قرآن همیشه تازه است و تا ابد زنده است زیرا معجزه جاویدان حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم است.

خاتمیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم

حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم آخرین پیامبر خداست و سلسله نبوت به او ختم می شود و از القاب حضرت، خاتم الانبیاء است. خاتم به کسر یا فتح تاء (خاتَم، خاتِم) هر دو به معنای تمامیت و پایان هر چیزی است از این نظر عرب به انگشتر خاتم (به فتح) می گوید چونکه انگشتر در آن زمان مهر و به منزله امضای افراد بوده و چون نامه ای می نوشتند آخر آن را با انگشتر خود مهر می کردند.

خاتمیت پیامبر گرامی اسلام از ضروریات اسلام است و هر مسلمانی می داند که بعد از حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم تا قیامت پیامبری نخواهد آمد.

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 411

برای این اصل سه دلیل هست:

١- ضروری بودن خاتمیت.

٢- آیات قرآن.

٣- احادیث فراوان.

١- ضروری بودن:

اگر کسی اسلام را از طریق دلیل و منطق کافی پذیرفت، خاتمیت پیامبر اسلام را هم پذیرفته است و هیچ گروهی از مسلمانان در انتظار آمدن پیامبر جدیدی نیست یعنی خاتمیت از ضروریات و بدیهیات در نظر مسلمین است.

٢- آیات قرآن:

ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِن رِجالِکُم وَل-ٰکِن رَسولَ اللَّ-هِ وَخاتَمَ النَّبِیّینَ «محمد صلی الله علیه وآله وسلم پدر هیچ یک از شما نیست او فقط رسول خدا و خاتم پیامبران است».(١)

وَما أَرسَلناکَ إِلّا کافَّهً لِلنّاسِ «نفرستادیم تو را مگر برای همه انسانها».(٢)

٣- احادیث:

در حدیث منزلت که شیعه و سنی از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند حضرت خطاب به علی علیه السلام چنین فرمود: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی «تو نسبت به من همچون هارون نسبت به موسی هستی جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود».

و در حدیث معتبری از جابر بن عبد الله انصاری نقل شده: که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: مثل من در میان پیامبران همانند کسی است که خانه ای را بنا کرده و کامل و زیبا شده، تنها محل یک خشت آن خالی

__________________

(١) سوره احزاب، آیه ٤٠.

(٢) سوره سبا، آیه ٢٨.

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 412

است هر کس نگاه به آن خانه کند می گوید چه زیباست ولی این جای خالی را دارد من همان خشت آخرم و پیامبران همگی به من ختم شده اند.(١)

امام صادق علیه السلام فرمود: حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ.(٢) إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ خَتَمَ بِنَبِیِّکُمُ النَّبِیِّینَ فَلَا نَبِیَّ بَعْدَهُ أَبَدا «خداوند با پیامبر شما پیامبری را ختم فرمود بنابراین پیامبری بعد از او نخواهد بود».(٣)

پیامبر اکرم ضمن خطبه ای چنین فرمود: أَنَا خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحُجَّهُ عَلَی جَمِیعِ الْمَخْلُوقِینَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِین «من آخرین پیامبر و فرستاده شده الهی و حجت بر تمام مخلوین اهل آسمانها و زمین هستم».(٤)

از علی علیه السلام از خطبه ٩١ نهج البلاغه نقل شده که فرمودند: حَتَّی تَمَّتْ بِنَبِیِّنَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وسلم حُجَّتُهُ وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَ نُذُرُهُ «تا اینکه خداوند به پیامبر ما حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم حجتش را به پایان رسانید و تمام دستورات لازم را برایشان بیان نمود».

و در خطبه ١٧٣ در توصیف پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم چنین می خوانیم: أَمِینُ وَحْیِهِ وَ خَاتَمُ رُسُلِهِ وَ بَشِیرُ رَحْمَتِه «محمد صلی الله علیه وآله وسلم امین وحی خدا و خاتم رسولان و بشارت دهنده رحمت اوست».

فلسفه خاتمیت

ممکن است سوال شود با اینکه جامعه بشری دائما در حال تحول و دگرگونی است چگونه می شود با قوانین ثابت و بدون تغییر پاسخگوی نیازهای جامعه بوده و چگونه می شود پیامبر اسلام خاتم پیامبران باشد و

__________________

(١) نقل از تفسیر مجمع البیان مرحوم طبرسی.

(٢) اصول کافی، جلد ١، صفحه ٥٨.

(٣) همان منبع، صفحه ٢٦٩.

(٤) مستدرک الوسائل، جلد ٣، صفحه ٢٤٧.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 413

دیگر نیاز به پیامبری نباشد؟ دو جواب می دهیم:

١- دین اسلام با فطرت انسانها هماهنگ است و روشن می باشد که در فطریات هیچگونه تغییری نیست. فَأَقِم وَجهَکَ لِلدّینِ حَنیفًا فِطرَتَ اللَّ-هِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها لا تَبدیلَ لِخَلقِ اللَّ-هِ ذٰلِکَ الدّینُ القَیِّمُ وَل-ٰکِنَّ أَکثَرَ النّاسِ لا یَعلَمونَ «پایدار باش برای دین حنیفی که مطابق فطرت است آن فطرتی که خداوند انسانها را بر اساس آن آفرید و هیچ تبدیل و تغییری در آن نیست» (١) و خلاصه دین اسلام جامع و فطری است و می تواند در هر زمان و مکان و در هر حالی جوابگوی بشریت باشد.

٢- شکی نیست که خداوند کریم بشریت را بدون رهبر رها نکرده و همانگونه که ان شاء الله در بحث امامت بیان خواهیم کرد، جانشینانی (امامان معصوم علیهم السلام) برای حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم هست و تا قیامت انسانها امام دارند و حتی بعد از حضرت مهدی (عج) رجعت است.(٢)

تمرین:

١- بطور فشرده ترسیمی که قرآن از جهان هستی دارد بیان کنید؟

٢- دلائل خاتمیت پیامبر گرامی اسلام را بیان کنید؟

٣- با توجه به تحول و دگرگونی که همیشه در جامعه هست چگونه می شود اسلام خاتم ادیان و پیامبرش خاتم پیامبران باشد؟

__________________

(١) سوره روم، آیه ٣٠.

(٢) در بحث نبوت از این کتابها استفاده و اقتباس شده است: اصول عقل (مکارم شیرازی) وحی و نبوت (ری شهری)، خدا و پیامبر و پیامبران اسلام (سبحانی، استادی)، اصول عقاید را اینگونه تدریس کنیم (امامی، آشتیانی، حسنی)، رهبران راستین (شهید هاشمی نژاد).

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 414

درس بیست و سوم : امامت

اشاره

چهارمین اصل از اصول اعتقادی اسلام امامت است، امام در لغت به معنای پیشوا و رهبر و در اصطلاح، جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و رهبری و امامت امامان معصوم علیهم السلام است.

امامت در مکتب تشیع یکی از اصول دین است و وظایف امام در این مکتب، امتداد وظایف پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می باشد یعنی فلسفه بعثت پیامبران با فلسفه نصب و تعیین امام از طرف خداوند یکی است و همان دلائل که ایجاب می کند خداوند رسولی را بفرستد همانها ایجاب می کند که پس از پیامبر اسلام امامی را منصوب کند تا عهده دار وظایف رسالت باشد.

علم وسیع و گسترده، عصمت و مصونیت از گناه و خطا از شرایط اصلی و اساسی امام است و شناسایی چنین فردی جز از راه وحی ممکن نیست از این جهت شیعه معتقد است که مقام امامت یک منصب الهی است و امام باید از جانب خداوند منصوب و معین گردد.

پس بحث درباره خلافت و امامت یک بحث تاریخی نیست بلکه بحث در ماهیت حکومت اسلام و شیوه فرمانروایی پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تا پایان جهان است و با سرنوشت ما ارتباط کامل دارد همچنین باید دید که مردم بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در مسائل

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 415

فکری و عقیدتی و غیر آنها به چه کسی باید رجوع کنند.

شیعه معتقد است پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم حضرت علی علیه السلام و یازده نفر از فرزندانش یکی پس از دیگری جانشینان بحق پیامبر می باشند و همین اصل اساسی در اختلاف بین شیعه و سنی می باشد.

هدف ما در این بحث این است که امامت را بر پایه دلائل عقلی و تاریخی، آیات قرآنی و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم پی گیری کنیم و چون معتقدیم که تبلور اسلام راستین در مذهب شیعه است و این شیعه است که می تواند اسلام راستین را در تمام ابعادش به جهان معرفی کند، باید حقانیتش را با دلیل و منطق بیاموزیم.

دلائل لزوم امام، امامت عامه
١- دلیل لطف

به عقیده شیعه لطف و محبت گسترده خداوند و حکمت بی انتهای او ایجاب می کند که پس از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نیز مردم بی رهبر نباشند یعنی همان دلیلی که برای لزوم بعثت بیان شد ایجاب می کند که پس از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم نیز امامی باشد که بتواند جامعه را همانند خود آن حضرت بسوی سعادت دنیوی و اخروی رهبری کند و ممکن نیست که خداوندی چنین مهربان جامعه انسانها را پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بی سرپرست و رهبر گذارد.

مناظره هشام بن حکم

هشام از شاگردان امام صادق علیه السلام است، می گوید روز جمعه ای وارد بصره شدم به مسجد رفتم عمرو بن عبید معتزلی (از دانشمندان اهل

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 416

تسنن) نشسته بود و گروه زیادی اطرافش بودند و از او پرسشهایی می کردند، من هم در آخر جمعیت نشسته و پرسیدم ای دانشمند من اهل این شهر نیستم اجازه می دهی سوالی مطرح کنم؟ گفت هر چه می خواهی بپرس: گفتم آیا چشم داری گفت مگر نمی بینی این چه سوالی است؟! گفتم پرسشهای من اینگونه است گفت بپرس گرچه بی فایده است آری چشم دارم گفتم با چشم چه می کنی گفت دیدنیها را می بینم و رنگ و نوع آنها را تشخیص می دهم، گفتم آیا زبان داری؟ گفت دارم پرسیدم با آن چه می کنی گفت طعم و مزه غذاها را تشخیص می دهم گفتم آیا شامه داری؟ گفت آری گفتم با آن چه می کنی گفت بوها را استشمام کرده و بوی خوب و بد را تمیز می دهم گفتم آیا گوش هم داری؟ گفت آری پرسیدم با آن چه می کنی گفت صداها را می شنوم و از یکدیگر تمیز می دهم پرسیدم آیا غیر از اینها قلب (عقل) هم داری گفت دارم گفتم با آن چه می کنی گفت اگر دیگر اعضا و جوارح من دچار شک و تردید شوند قلبم شک آنها را برطرف می کند (پس قلب و عقل راهنمای جوارح است) هشام می گوید: او را تایید کردم و گفتم آری خداوند متعال برای راهنمایی اعضاء و حواس قلب را آفریده است، ای دانشمند آیا صحیح است کسی بگوید خدائیکه چشم و گوش و دیگر اعضای انسان را بدون راهنما نگذاشته است، مسلمانان را پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بدون راهنما و پیشوا گذاشته است تا مردم گرفتار شک و تردید و اختلاف باشند تا نابود شوند؟ آیا هیچ عقل سالمی این مطلب را قبول می کند؟!

٢- هدف آفرینش

در قرآن آیات زیادی از این قبیل هست هُوَ الَّذی خَلَقَ لَکُم ما فِی الأَرضِ

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 417

جَمیعًا «او خداوند است که انچه در روی زمین است برای شما آفریده است».(١) وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیلَ وَالنَّهارَ وَالشَّمسَ وَالقَمَرَ «خداوند مسخر نمود برای شما شب و روز و خورشید و ماه را».(٢) پس همه چیز برای انسان است که گل سر سبد موجودات است و هدف از آفرینش انسان هم عبادت و حرکت به سوی خدا و در نتیجه رسیدن به تکامل است و برای رسیدن به چنین هدفی به چیزهایی نیاز است:

١- راه

٢- وسیله

٣- هدف

٤- رهبر

در این میان نقش رهبر از بقیه مهمتر است. زیرا اگر رهبر نباشد انسان، هم راه را گم می کند و هم هدف را، وسیله هم بی جهت بکار می افتد و نتیجه اش نابودی انسان است بنابراین همه موجودات برای انسان آفریده شده اند و انسان برای عبادت و حرکت الی الله، تا به تکامل لایق خویش برسد و در این حرکت احتیاج به راهنما و رهبر دارد و امام راهنما و رهبر این حرکت است.

٣- پیامبر دلسوز و مهربان و مساله امامت

لَقَد جاءَکُم رَسولٌ مِن أَنفُسِکُم عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلَیکُم بِالمُؤمِنینَ رَءوفٌ رَحیمٌ «پیامبری برایتان آمده است که از خودتان می باشد گرفتاری و سختی شما برای او ناگوار و سخت است به همه شما علاقمند و به

__________________

(١) سوره بقره، آیه ٢٨.

(٢) سوره نحل، آیه ١٣.

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 418

مومنان دلسوز و مهربان است».(١) پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم همین که می خواست چند روز برای جنگ یا حج از مدینه خارج شود برای اداره مردم کسی را به جای خود می گماشت برای شهرها فرماندار می فرستاد بنابراین هرگز نمی توان باور کرد پیامبری که به تصریح قرآن نسبت به امت خود اینگونه دلسوز و مهربان است (که در زمان حیاتش حتی برای مدت کوتاهی مردم را بدون سرپرست نمی گذاشت) مردم را رها کرده و نسبت به امامت و جانشینی بعد از خود بی تفاوت بوده و آنها را سرگردان و بلا تکلیف گذاشته باشد در نتیجه عقل و فطرت سالم می گوید: پیامبری که از جزئی ترین مسائل مادی و معنوی مردم غفلت نداشته و همه چیز را بیان کرده است از مهمترین مساله یعنی رهبری و جانشینی بعد از خودش غافل نبوده و آن را با صراحت هر چه تمامتر بیان فرموده است.

تمرین:

١- دلیل لطف برای لزوم امام را توضیح دهید؟

٢- فشرده ای از مناظره هشام بن حکم با عمرو بن عبید را بیان کنید؟

٣- چگونه با آیه ١٢٨ برائت: لقد جائکم رسول … برای امامت استدلال می کنید؟

__________________

(١) سوره برائت، آیه ١٢٨.

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 419

درس بیست و چهارم : عصمت و علم امام، و روش تعیین امام

اشاره

از نظر قرآن و سنت و ضرورت عقلی، عصمت یکی از شرایط اساسی امامت می باشد و غیر معصوم هرگز لایق این مقام نمی باشد به دلائلی که در بحث نبوت برای لزوم عصمت انبیاء بیان کردیم توجه شود.

قرآن و عصمت امام

وَإِذِ ابتَلیٰ إِبراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِمامًا قالَ وَمِن ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهدِی الظّالِمینَ «و زمانیکه خداوند ابراهیم را با حقایقی امتحان کرد و آنها را به اتمام رسانید به او گفت تو را به مقام امامت می رسانم ابراهیم گفت از نسل من هم کسی به امامت می رسد خداوند فرمود عهد من «امامت» به ستمگران نمی رسد». (١)

ستمگر و ظالم کیست؟

برای اینکه روشن شود چه کسانی می توانند مقام بزرگ امامت را

__________________

(١) سوره بقره، آیه ١٢٤.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 420

داشته باشند و چه کسانی لایق نیستند باید ببینیم از نظر قرآن ظالم کیست زیرا خداوند فرمود امامت من به ظالمین نمی رسد قرآن سه گروه را ظالم نامیده است:

١- کسانیکه شرک به خداوند بیاورند: یا بُنَیَّ لا تُشرِک بِاللَّ-هِ إِنَّ الشِّرکَ لَظُلمٌ عَظیمٌ «لقمان به فرزندش می گوید شرک به خداوند نیاور بدرستیکه شرک ظلم بزرگی است».(١)

٢- ظلم انسانی بر انسان دیگر: إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذینَ یَظلِمونَ النّاسَ وَیَبغونَ فِی الأَرضِ بِغَیرِ الحَقِّ أُول-ٰئِکَ لَهُم عَذابٌ أَلیمٌ «راه تعرض بر علیه کسانی است که به مردم ظلم می کنند و در زمین به تا حق سرکشی می نمایند برای آنها عذابی دردناک است». (٢)

٣- ظلم انسان بر نفس خویش: فَمِنهُم ظالِمٌ لِنَفسِهِ وَمِنهُم مُقتَصِدٌ وَمِنهُم سابِقٌ بِالخَیراتِ «بعضی مردم به نفس خویش ظلم می کنند و بعضی معتدلند و گروهی از آنها به نیکی سبقت می گیرند». (٣)

انسان برای رسیدن به سعادت و کمال آفریده شده است پس هر کس از این مسیر عدول کرد و از حدود الهی تجاوز کرد ظالم است … وَمَن یَتَعَدَّ حُدودَ اللَّ-هِ فَقَد ظَلَمَ نَفسَهُ «هر کس از حدود الهی تجاوز کند بر خودش ظلم کرده است». (٤)

در قرآن ظلم به این سه اطلاق شده است ولی در حقیقت قسم اول و دوم هم برگشتش به ظلم بر خویشتن است.

__________________

(١) سوره لقمان، آیه ١٣.

(٢) سوره شوری، آیه ٤٢.

(٣) سوره فاطر، آیه ٣٢.

(٤) سوره طلاق، آیه ١.

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 421

نتیجه: مردم چهار دسته اند:

١- کسانیکه از اول تا آخر عمر مرتکب خلاف و معصیت می شوند.

٢- کسانیکه اول عمر گناه کرده ولی آخر عمر گناه نمی کنند.

٣- کسانیکه اول عمر گناه نکرده ولی آخر عمر مرتکب گناه می شوند.

٤- کسانیکه از اول عمر تا آخر عمر گناه نمی کنند.

از نظر قرآن سه دسته اول هرگز نمی توانند به مقام امامت برسند زیرا از ظالمین هستند و خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود ظالمین به مقام امامت نمیرسند پس از آیه مذکور بخوبی استفاده می شود که امام و پیشوای مردم حتما باید معصوم باشد (قسم چهارم) و از هر خطا و اشتباه مصون باشد.

بنابراین حتی اگر به احادیث صریحی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم برای امامت حضرت علی علیه السلام و یازده فرزندش رسیده توجه نکنیم، از نظر قرآن مدعیان خلافت لایق جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نبوده اند زیرا به شهادت قطعی تاریخ آنها از مصادیق واقعی ظالمین بودند و خداوند فرمود ظالمین به امامت نمی رسند . و اینک شما قضاوت کنید: ١ – آیا کسانیکه لااقل قسمتی از عمرشان را مشرک بودند.

٢- کسانیکه به بشریت عموما و به حضرت علی و فاطمه علیه السلام خصوصاً ظلمها کردند.

٣- کسانیکه حتی به اعتراف خودشان تعدی و تجاوز از حدود خداوند کرده و بر خودشان ظلم کردند.

می توانند خلیفه و جانشین پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم باشند؟!

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 422

علم امام

امام باید احکام و قوانینی که برای سعادت دنیوی و اخروی مردم ضرورت دارد بداند یعنی امام باید از همه مردم روی زمین علمش بیشتر باشد تا لیاقت رهبری آنها را داشته باشد.

همان دلائلی که برای اثبات لزوم امام بیان کردیم برای اثبات اینکه امام باید اعلم و افضل از همه باشد کافی است. قرآن به این موضوع اینگونه اشاره می کند: أَفَمَن یَهدی إِلَی الحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لا یَهِدّی إِلّا أَن یُهدیٰ فَما لَکُم کَیفَ تَحکُمونَ «آیا کسیکه به سوی حق هدایت می کند سزاوارتر است که پیروی شود یا کسیکه خودش نیازمند هدایت است شما چگونه حکم می کنید».(١)

شیوه تعیین امام

بعد از اینکه صفات و ویژگیهای امام را شناختیم باید بدانیم که چنین امامی چگونه تعیین می گردد. در جوامع امروز بهترین راه تعیین هر مقام مسئولی انتخابات است اما این انتخابات ممکن است راه حل باشد اما همیشه راه حق نیست زیرا انتخابات هرگز واقعیات را تغییر نمی دهد نه حقی را باطل و نه باطلی را حق می کند گر چه در مقام عمل ، اکثریت مورد نظر قرار می گیرد ولی این دلیل حقانیت انتخاب شده نمی باشد.

بارها تاریخ نشان داده که در انتخابات افرادی با رای اکثریت انتخاب

__________________

(١) سوره یونس، آیه ٣٥.

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 423

شده اند و سپس دیر یا زود اشتباه اینگونه انتخابات روشن شده است، راستی ما با نداشتن علم غیب و بی خبری از آینده و باطن افراد چگونه می توانیم نظر قطعی و صحیحی درباره شخصی داشته باشیم؟ پس هیچ وقت اکثریت دلیل حقانیت و اقلیت دلیل باطل بودن نیست از سوی دیگر قرآن حدود هشتاد مرتبه از اکثریت مذمت نموده است و در سوره انعام آیه ١١٥ می فرماید: وَإِن تُطِع أَکثَرَ مَن فِی الأَرضِ یُضِلّوکَ عَن سَبیلِ اللَّ-هِ إِن یَتَّبِعونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِن هُم إِلّا یَخرُصونَ «اگر از اکثر آنها که روی زمین هستند اطاعت کنی تو را از راه خدا گمراه می کنند زیرا آنان از گمان و حدس شخصی خود پیروی می کنند» بعلاوه امامت و رهبری دینی جامعه فقط اداره زندگی جامعه نیست بلکه امام حافظ و نگهبان دین و دنیای مردم است از این رو باید از هر خطا و لغزشی معصوم باشد و اعلم و افضل از همه انسانها بوده باشد و مردم قطعا نمی توانند چنین شخصی را انتخاب کنند، مردم از کجا می دانند که چه شخصی از نیروی ملکوتی عصمت و مقام شامخ علوم الهی و دیگر فضائل انسانی برخوردار است تا او را انتخاب کنند؟ پس فقط باید خداوند متعال که از باطن و آینده همه انسانها آگاه است سزاوارترین شخص را برای امامت انتخاب کرده و شئون لازم را به او عنایت نموده و به مردم معرفی نماید.

امام چگونه تعیین می شود؟

امامت و پیشوایی پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم همان انجام وظایف مقام رسالت است و تنها تفاوتی که بین رسول و امام است این است که پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 424

پایه گذار و موسس دین و دارای کتاب است و امام بعنوان جانشین او حافظ و نگهبان دین و مبین اصول و فروع و تعقیب کننده تمام وظایف مقام نبوت است و همانگونه که انتخاب پیغمبر از طرف خداست تعیین امام هم باید از طرف خداوند باشد و به تعبیر آیه ١٢٤ از سوره بقره امامت عهد خداوند است.

لذا حضرت ابراهیم علیه السلام که می پرسد آیا از ذریه من هم کسی به مقام امامت می رسد! خدا می فرماید: لا یَنالُ عَهدِی الظّالِمینَ «عهد من به ظالمین نمی رسد» خداوند امامت را عهد خود می داند و عهد خداوند با انتخاب و شوری تعیین نمی گردد زیرا شوری و انتخاب مربوط به کارهای مردم است و در دو آیه ای که مساله شوری بیان شده کلمه امر آمده: وَأَمرُهُم شوریٰ بَینَهُم و وَشاوِرهُم فِی الأَمرِ «مشورت در دو آیه مربوط به امور اجتماعی و کارهای مردم است و هرگز شامل عهد و پیمان خداوند نمی شود» در آیه ٦٧ سوره قصص می فرماید: وَرَبُّکَ یَخلُقُ ما یَشاءُ وَیَختارُ ما کانَ لَهُمُ الخِیَرَهُ «و پروردگار تو می آفریند هر چه را بخواهد و اختیار می کند و مردم در برابر اختیار خداوند حق اختیار ندارند».

مرحوم فیض کاشانی در تفسیر صافی ذیل آیه مذکور احادیثی نقل می کند که: خداوند هر گاه کسی را به امامت برگزید مردم نباید به سراغ دیگری بروند و در حدیث دیگری می خوانیم با وجود امکان انحراف در انتخاب ارزش آن از بین می رود و انتخابی می توان کاملا ارزش داشته باشد که از طرف خداوند باشد، خداوندی که آگاه بر باطن و آینده انسانهاست.

لَمَّا کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وآله وسلم یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی القَبَائِلِ جَاءَ إِلَی بَنِی کِلَابٍ فَقَالُوا:

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 425

نُبَایِعُکَ عَلَی أَنْ یَکُونَ لَنَا الْأَمْرُ بَعْدَکَ فَقَالَ: الْأَمْرُ لِلَّهِ فَإِنْ شَاءَ کَانَ فِیکُمْ وَ کَانَ فِی غَیْرِکُم… «زمانیکه پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم خودش را بر قبیله ها برای دعوت مردم عرضه می کرد بسوی طایفه بنی کلاب آمد آنها گفتند با تو بیعت می کنیم بشرطی که امامت بعد از تو برای ما باشد حضرت فرمود: امر امامت با خداوند است پس اگر خواست بین شما قرار می دهد یا در غیر شما …» .(١)

تمرین:

١- دلیل قرآنی عصمت امام را بیان کنید.

٢- از نظر قرآن ظالمین چه کسانی هستند؟

٣- چرا امام از طریق شوری و یا انتخابات تعیین نمی گردد؟

٤- امام چگونه تعیین می شود؟

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٢٣، صفحه ٧٤.

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 426

درس بیست و پنجم : امامت خاصه

اثبات امامت و ولایت حضرت علی و یازده فرزندش علیه السلام

در مباحث قبل با صفات و ویژگیهایی که امام حتما باید دارا باشد (از نظر قرآن، احادیث، عقل) آشنا شدیم اکنون باید بررسی کنیم که امام بحق بعد از پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم کیست و آن ویژگیها در چه کسی بوده تا آنچه عقیده داریم با استدلالهای نقلی و عقلی تقویت شده و در ضمن بتوانیم راهنمای گمراهان باشیم.

دلیل عقل بر امامت و ولایت علی علیه السلام

دو مقدمه و یک نتیجه: ١ – حضرت امیر المومنین علیه السلام دارای جمیع کمالات نفسانی و فضائل انسانی همچون: علم، تقوی، یقین، صبر، زهد، شجاعت، سخاوت، عدالت، عصمت و سایر اخلاق حمیده بوده و بدون تردید (حتی به اعتراف دشمن) در همه کمالات از دیگران افضل و بالاتر بوده و این فضائل در کتابهای شیعه و سنی فراوان ذکر شده است.

٢- از دیدگاه عقل ترجیح مرجوح بر راجح نارواست و هر گاه کسی که فضائل یاد شده را ندارد بخواهد پیشوای کسی شود که دارای این فضائل است ترجیح مرجوح بر راجح می شود.

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 427

علاوه بر آن هدف از گزینش امام هدایت امت و تکمیل اخلاق و ایمان آنهاست و در امامت ناقص بر کامل این هدف بدست نمی آید.

از این رو از دیدگاه عقل امام باید اعلم و افضل از همه مردم باشد تا بتواند هادی و راهنمای آنان قرار گیرد.

نتیجه: بعد از دو مقدمه ای که روشن شد می گوییم: با توجه به اینکه حضرت علی علیه السلام اعلم و افضل از همه مردم بعد از پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم است حتما او خلیفه و جانشین پیغمبر است و گرنه ترجیح مرجوح بر راجح می شود و غرض حاصل نمی گردد. علاوه بر آن قبلا بیان کردیم که از نظر عقل و نقل، امام باید معصوم بوده و از هر خطا و اشتباهی منزه و مبری باشد و بطوریکه که در بحث بعدی ان شاء الله (از نظر قرآن و حدیث) ثابت خواهیم کرد این ویژگی هم مخصوص اهل بیت عصمت و طهارت می باشد بنابراین غیر از حضرت علی علیه السلام و یازده فرزندش هیچ کس لایق مقام امامت نخواهد بود.

عصمت و آیه تطهیر

گفتیم امام حتما باید معصوم باشد فعلا ببینیم معصوم کیست؟ إِنَّما یُریدُ اللَّ-هُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا «همانا خداوند اراده کرده است که ناپاکی و آلودگی را از شما اهل بیت بر طرف کرده و شما را پاک و طاهر گرداند». (١)

اَهلَ البیت چه کسانی هستند؟

طبق احادیث متواتر و بیشماری که از طریق شیعه و سنی وارد شده

__________________

(١) سوره احزاب، آیه ٣٣.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 428

است آیه تطهیر درباره پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم و اهل بیت او نازل شده است این احادیث در کتب معتبر اهل تسنن از قبیل: صحیح مسلم، مسند احمد، در المنثور، مستدرک حاکم، ینابیع الموده، جامع الاصول، الصواعق المحرقه، سنن ترمذی، نور الابصار، مناقب خوارزمی و … موجود است و در کتب شیعه که فراوان می باشد.

از جمله این احادیث: امام حسن علیه السلام ضمن خطبه ای فرمود: ما اهل بیتی هستیم که خدا درباره آنها فرمود: إِنَّما یُریدُ اللَّ-هُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا. (١)

انس به مالک می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم تا مدت شش ماه هنگام نماز که به خانه زهرا (س) می رسید می فرمود: ای اهل بیت برای نماز برخیزید، إِنَّما یُریدُ اللَّ-هُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا. (٢)

ابن عباس می گوید: دیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم تا مدت نه ماه وقت هر نمازی درب خانه علی علیه السلام می رفتند و می فرمودند: سلام علیکم یا اهل البیت: إِنَّما یُریدُ اللَّ-هُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا. (٣)

حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا هر روز صبح درب منزل ما تشریف آورده و می فرمود خدا شما را رحمت کند برای نماز برخیزید، إِنَّما یُریدُ اللَّ-هُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا. (٤)

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مدتی برنامه مذکور را ادامه داد که مصداق اهل البیت برای همه مشخص شود و به اهمیت موضوع توجه پیدا کنند.

__________________

(١) ینابیع الموده، صفحه ١٢٦.

(٢) جامع الاصول، جلد ١، صفحه ١١٠.

(٣) الامام الصادق و المذاهب الاربعه، جلد ١، صفحه ٨٩.

(٤) غایه المرام، صفحه ٢٩٥.

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 429

شریک ابن عبدالله می گوید: بعد از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم حضرت علی علیه السلام خطبه خوانده و فرمود شما را به خدا سوگند آیا جز من و اهل بیتم کسی را سراغ دارید که آیه: إِنَّما یُریدُ اللَّ-هُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا درباره اش نازل شده باشد مردم عرض کردند نه. (١)

حضرت علی علیه السلام به ابوبکر فرمود: تو را به خدا سوگند آیه تطهیر درباره من و همسر وفرزندانم نازل شده یا درباره تو و خانواده ات؟ جواب داد درباره تو و خانواده ات … .(٢)

اشکال: بعضی گفته ایند آیه تطهیر درباره زنان پیغمبر نازل شده زیرا آیات قبل و بعد از آن هم درباره زنهای پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم است یا لااقل زنان پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم هم مشمول آیه تطهیر می شوند و بنابراین دلیل عصمت نیست زیرا کسی زنان پیغمبر را معصوم نمی داند.

جواب: علامه سید عبدالحسین شرف الدین (ره) به چند وجه جواب داده اند:

١- این احتمال اجتهاد در مقابل نص است زیرا روایات زیادی که به حد تواتر رسیده و در شان نزول آیه آمده می گوید درباره پیغمبر و فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام می باشد.

٢- اگر درباره زنهای پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم بود باید به صورت خطاب مؤنث آمده باشد نه مذکر یعنی باید چنین باشد: انّما یرید الله لیذهب عنکن الرجس اهل البیت ویطهرکن تطهیرا.

٣- آیه تطهیر بین آیه های قبل و بعد جمله معترضه است و این بین عربهای فصیح مرسوم است و در قرآن هم آمده: فَلَمّا رَأیٰ قَمیصَهُ قُدَّ مِن دُبُرٍ

__________________

(١) غایه المرام، صفحه ٢٩٣.

(٢) نور الثقلین، جلد ٤، صفحه ٢٧١.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 430

قالَ إِنَّهُ مِن کَیدِکُنَّ إِنَّ کَیدَکُنَّ عَظیمٌ یوسُفُ أَعرِض عَن ه-ٰذا وَاستَغفِری لِذَنبِکِ إِنَّکِ کُنتِ مِنَ الخاطِئینَ (١) که جمله (یوسُفُ أَعرِض عَن ه-ٰذا) خطاب به یوسف و معترضه است و قبل و بعدش خطاب به زلیخا می باشد.

آیه تطهیر و عصمت و امامت علی و یازده فرزندش علیهم السلام

حضرت علی علیه السلام می فرماید: من در خانه ام السلمه در خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بودم که آیه، إِنَّما یُریدُ اللَّ-هُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا نازل شد، به من فرمود این آیه درباره تو و فرزندانت حسن و حسین و امامانیکه از نسل تو بوجود می آیند نازل شده است گفتم یا رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بعد از تو چند نفر به امامت می رسند؟ فرمود بعد از من تو امام می شوی بعد از تو حسن و بعد از حسن حسین بعد از حسین فرزندش علی بعد از علی فرزندش محمد بعد از محمد فرزندش جعفر بعد از جعفر فرزندش موسی بعد از موسی فرزندش علی بعد از علی فرزندش محمد بعد از محمد فرزندش علی بعد از علی فرزندش حسن و بعد از حسن فرزندش حجت به امامت می رسند نامهای ایشان به همین ترتیب بر ساق عرش نوشته شده بود از خدا پرسیدم اینها کیستند؟ فرمود امامهای بعد از تو می باشند پاک و معصومند و دشمنانشان ملعون هستند. (٢)

بنابراین آیه تطهیر در شأن چهارده معصوم علیهم السلام می باشد و رسول گرامی اسلام در احادیث متعددی (که ان شاء الله به بعضی از آنها اشاره می کنیم) به مردم فهماندند که منصب امامت تا قیامت برای این عدّه معین باقی می ماند زیرا آنها دارای عصمت و شرایط دیگر این مقام هستند.

__________________

(١) سوره یوسف، آیه ٢٩.

(٢) غایه المرام، صفحه ٢٩٣.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 431

دو حدیث در عصمت

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم یَقُولُ: أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَهٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ. «ابن عباس می گوید از رسول خدا شنیدم می فرمود: من و علی و حسن و حسین و نه نفر از اولاد حسین پاک و معصوم هستیم». (١)

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِین علیه السلام: قَالَ: إِنَّ اللَّهَ طَهَّرَنَا وَ عَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِی أَرْضِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وَ جَعَلَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا یُفَارِقُنَا «حضرت امیر المومنین علیه السلام فرمودند: بدرستیکه خدای تبارک و تعالی ما را پاک و معصوم قرار داده و ما را شاهدان بر خلقتش و حجت خودش در روی زمین قرار داده است ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده نه ما از قرآن و نه او از ما جدا می شود». (٢)

تمرین:

١- دلیل عقلی امامت علی علیه السلام را بیان کنید؟

٢- منظور از اهل البیت در آیه تطهیر چه کسانی هستند حدیثی نقل کنید؟

٣- چرا نمی شود آیه تطهیر در شان زنهای پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم باشد؟

٤- حدیث حضرت علی علیه السلام را در امامت دوازده امام بیان کنید؟

__________________

(١) ینابع الموده، صفحه ٥٣٤.

(٢) اصول کافی، کتاب الحجه.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 432

درس بیست و ششم : قرآن و امامت حضرت علی علیه السلام

آیه ولایت

إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّ-هُ وَرَسولُهُ وَالَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمونَ الصَّلاهَ وَیُؤتونَ الزَّکاهَ وَهُم راکِعونَ «ولی و رهبر شما تنها خداست و پیامبرش و آنها که ایمان آورده و نماز بر پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند». (١)

خداوند در این آیه با توجه به کلمه انّما که برای انحصار است ولی و سرپرست مسلمانان را در سه مورد خلاصه می کند (خدا، پیامبر، کسانیکه ایمان آورده و نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات می پردازند).

شان نزول آیه: از خود آیه ولایت و رهبری خدا و رسولش معلوم است اما قسمت سوم (وَالَّذینَ آمَنُوا) از طریق شیعه و سنی احادیث بسیاری وارد شده که آیه در شان حضرت علی علیه السلام در حالیکه در رکوع انگشتری به سائل داد نازل شد.

شیعه در این مورد اتفاق نظر دارد و از اهل سنت: فخر رازی در تفسیر کبیر، زمخشری در کشاف، ثعلبی در الکشف و البیان، نیشابوری و بیضاوی و بیهقی و نظیری و کلبی در تفاسیرشان، طبری در خصایص، خوارزمی در مناقب، احمد بن حنبل در مسند و … تا جائیکه تفتازانی و

__________________

(١) سوره مائده، آیه ٦٠.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 433

قوشچی ادعای اتفاق مفسرین را کرده اند (در غایه المرام ٢٤ حدیث در این باره از طریق اهل سنت نقل شده برای اطلاع بیشتر به جلد دوم االغدیر و کتاب المراجعات مراجعه شود).

این مساله بقدری شایع و معروف بوده و هست که حسان بن ثابت (شاعر معروف عصر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم) مضمون جریان را در اشعار خود سروده و خطاب به علی علیه السلام می گوید:

فانت الذی اعطیت اذ کنت راکعا

زکاتا فدتک النفس یا خیر راکع

فانزل فیک الله خیر ولایه

و بیّنها فی محکمات الشرایع

«یا علی تو بودی که در حال رکوع زکات بخشیدی جان فدای تو ای بهترین رکوع کنندگان و خداوند بهترین ولایت را درباره تو نازل کرده و در قرآن بیان نمود».

بنابراین: امیر المومنین علیه السلام ولایت کلیه بر جمیع طبقات مومنین دارد و به حکم عقل چنین کسی نمی شود تابع امر ابوبکر و عمر و عثمان باشد بلکه اگر آنها جزء مومنین بودند باید تحت امر امیر المومنین علیه السلام می بودند.

دو اشکال و جواب آنها

بعضی از اهل تسنن گفته اند «ولی» به معنای دوست و یاور است نه اولی به تصرف و صاحب اختیار.

جواب: اولاً این سخن خلاف ظاهر و خلاف نص آیه است، به علاوه لفظ «ولی» به حسب وضع لغوی و استعمال عرفی در ولایت و صاحب اختیار بودن است و معانی دیگر محتاج به قرینه است چنانچه لفظ «اولی»

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 434

در آیه شریفه: النَّبِیُّ أَولیٰ بِالمُؤمِنینَ مِن أَنفُسِهِم و «مولی» در حدیث غدیر: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاه هم صریح در معنای ولایت است.

ثانیاً: در آیه ولایت کلمه «انّما» برای حصر است و دوستی و یاوری منحصر به خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و علی علیه السلام نمی باشد بلکه جمیع مومنین با یکدیگر دوست هستند چنانچه خداوند می فرماید وَالمُؤمِنونَ وَالمُؤمِناتُ بَعضُهُم أَولِیاءُ بَعضٍ. (١)

بنابراین چونکه صفت دوستی و یاری منحصر به خدا و رسولش و علی علیه السلام نیست و این صفت برای همه مومنین است و با توجه به اینکه آیه: انّما و لیکم الله برای حکمی انحصاری است پس حتما به معنای ولایت و رهبری است.

بعضی از متعصبان از اهل سنت ایراد کرده اند که علی علیه السلام با آن توجه خاصی که در حال نماز داشت و حتی تیر را از پایش در آوردند و متوجه نشد چگونه ممکن است صدای سائلی را شنیده و به او توجه پیدا کند؟

جواب: علی علیه السلام در حال نماز کاملا متوجه خداست و از خودش و امور مادی که با روح عبادت سازگار نیست بر کنار بوده است ولی شنیدن صدای فقیر و کمک کردن به او توجه به خویشتن نیست بلکه عین توجه به خداست و به تعبیر دیگر کار حضرت، عبادت در ضمن عبادت است.

بعلاوه غرق شدن در توجه به خداوند این نیست که اختیار خود را از دست بدهد و یا بی احساس شود بلکه با اراده خویش توجه خود را از آنچه در راه خدا و برای خدا نیست بر می گیرد اینجا نماز عبادت و زکات هم عبادت است و هر دو در مسیر رضای خداست بنابراین توجه

__________________

(١) سوره بقره، آیه ٢٥٨.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 435

حضرت علی علیه السلام صرفا برای خدا بوده است و دلیلش نزول آیه می باشد که به تواتر ثابت است.

آیه اطاعت از اُولو اْلأمر

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا أَطیعُوا اللَّ-هَ وَأَطیعُوا الرَّسولَ وَأُولِی الأَمرِ مِنکُم «ای کسانیکه ایمان آوردید خدا و رسول او و صاحبان امر خودتان را اطاعت کنید» (١) در این آیه اطاعت از صاحبان امر بدون هیچ قید و شرط در کنار اطاعت خدا و رسول قرار گرفته و واجب شمرده است.

جماعت شیعه اتفاق نظر دارند که منظور او اولو الامر امامان معصوم علیهم السلام می باشند و از اهل تسنن هم روایاتی نقل شده که منظور امامان معصومند، (ابوحیان اندلسی مغربی مفسر مشهور در تفسیر بحر المحیط و ابوبکر مؤمن شیرازی در رساله اعتقادی خویش و سلیمان قندوزی در کتاب ینابیع الموده، نمونه ای از این روایات را ذکر کرده اند)، در تفاسیر شیعه هم می توانید ذیل آیه شریفه به تفسیرهای برهان، نور الثقلین، تفسیر عیاشی و کتاب غایه المرام و کتب متعدد دیگر مراجعه کنید در اینجا به بعضی از آن احادیث اشاره می کنیم.

جابر بن عبد الله انصاری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم سوال می کند اولو الامر که ماموریم از آنها اطاعت کنیم چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند خلفا و متصدیان امر بعد از من، اول آنها برادرم علی است بعد از او حسن و حسین علیه السلام سپس علی بن الحسین آنگاه محمد باقر (تو او را درک می کنی ای جابر وقتی که ملاقاتش نمودی سلام مرا به او برسان) بعد از او

__________________

(١) سوره نساء، آیه ٦٢.

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 436

جعفر صادق بعد از او موسی کاظم بعد از او علی الرضا بعد از او محمد جواد بعد از او علی هادی بعد از او حسن عسگری بعد از او قائم منتظر مهدی علیه السلام بعد از من امام و پیشوا خواهند بود. (١)

حدیث مذکور با ذیل بیشتر درباره امام زمان علیه السلام در جلد اول تفسیر نور الثقلین صفحه ٤٩٩ آمده است.

عن ابی جعفر علیه السلام: أَوْصَی النَّبِی صلی الله علیه وآله وسلم إِلَی عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْن علیهم السلام ثُمَّ قَالَ فِی قَوْلِ اللَّه عزوجل یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا أَطیعُوا اللَّ-هَ وَأَطیعُوا الرَّسولَ وَأُولِی الأَمرِ مِنکُم قَالَ: الْأَئِمَّهُ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَهَ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَهُ. «از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: وصیت کرد رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم (برای امامت) به علی و حسن و حسین علیهم السلام سپس اشاره به قول خدای عزوجل: یا ایها الذین آمنوا …. کرده و فرمود: امامان از فرزندان علی و فاطمه هستند تا قیامت بر پا شود». (٢)

بنابر این آیه اطاعت اولی الامر از چند جهت بر امامت علی علیه السلام و یازده فرزندش دلالت می کند.

١- اطاعت از اولو الامر مقرون به اطاعت خدا و رسول خدا می باشد و چون اطاعت بطور مطلق واجب است باید آنها را بشناسیم.

٢- همانگونه که خداوند اطاعت رسول را واجب کرده و شخص رسول را معین کرده است، وقتی به اطاعت اولو الامر امر می کند باید آنها را معین کند و گرنه تکلیف ما لا یطاق می شود (یعنی اطاعت از شخصی که نمی شناسیم ممکن نیست).

__________________

(١) اثبات الهداه، جلد ٣، صفحه ١٢٣.

(٢) تفسیر نور الثقلین، جلد اول، صفحه ٥٠٥ و دلائل الامامه، صفحه ٢٣١.

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 437

٣- روایات متعدد، شأن نزول آیه (اولی الأمر) را علی و یازده فرزندش معین کرده است.

آیه انذار و حدیث یوم الدار و امامت علی علیه السلام

حدیث یوم الدار: پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم سال سوم بعثت مامور شد که دعوت خود را در مورد اسلام، علنی سازد وَأَنذِر عَشیرَتَکَ الأَقرَبینَ بستگان نزدیک خود را انذار کن. (١)

به دنبال این ماموریت پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم بستگانش را به خانه ابوطالب دعوت کرد بعد از صرف غذا چنین فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب به خدا قسم هیچ کس را در عرب نمی شناسم که برای قومش چیزی بهتر از آنچه من آورده ام آورده باشد من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام و خداوند به من دستور داده است که شما را به توحید و یگانگی وی و رسالت خودم دعوت کنم، کدامیک از شما مرا یاری خواهید کرد تا برادر من و وصی و جانشین من باشید هیچ کس تمایلی به این امر نشان نداد مگر علی علیه السلام که برخاست و عرض کرد یا رسول الله من در این راه یار و یاور تو هستم، تا سه مرتبه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم این جملات را تکرار کرد و کسی جز علی علیه السلام پاسخ نداد در این موقع پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم دست بر گردن علی علیه السلام گذاشت و فرمود: إنّ هذا أخی و وصیّی و خلیفتی فیکم، فاسمعوا له و أطیعوا «بدرستیکه این علی برادر و وصی و جانشین من در میان شماست سخن او را بشنوید و فرمانش را اطاعت کنید».

این حدیث را بسیاری از دانشمندان اهل سنت مانند: ابن ابی جریر،

__________________

(١) سوره حجر، آیه ٩٤.

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 438

ابو نعیم، بیهقی، ثعلبی، ابن اثیر، طبری و دیگران نقل کرده اند برای آگاهی بیشتر به کتاب المراجعات صفحه ١٣٠ به بعد و احقاق الحق جلد ٤ صفحه ٦٢ به بعد مراجعه شود این حدیث هم به صراحت ولایت و امامت علی علیه السلام را ثابت می کند.

تمرین:

١- چگونه به آیه ولایت: انما ولیکم الله… برای امامت حضرت علی علیه السلام استدلال میکنید؟

٢- ولی در آیه انما ولیکم به چه معنایی است و دلیلش چیست؟

٣- وجه دلالت آیه: اطاعت اولو الامر را بیان کنید؟

٤- چگونه به آیه انذار و حدیث یوم الدار برای امامت علی علیه السلام استدلال می شود؟

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 439

درس بیست و هفتم : آیه تبلیغ و امامت علی علیه السلام

اشاره

یا أَیُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما أُنزِلَ إِلَیکَ مِن رَبِّکَ وَإِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَاللَّ-هُ یَعصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللَّ-هَ لا یَهدِی القَومَ الکافِرینَ «ای پیغمبر آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده به مردم برسان و اگر این کار را نکنی رسالت خدا را انجام نداده ای و خداوند تو را از مردم حفظ می کند و خداوند کافران را هدایت نمی کند»، لحن آیه سخن از ماموریتی سنگین است که با ترک آن رسالت ناقص است و حتما مربوط به توحید و مبارزه و غیر آن نبود زیرا تا زمان نزول آیه این مسائل کاملا حل شده بود و با توجه به اینکه آیه در سال آخر عمر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده بدون تردید مربوط به مساله امامت و جانشینی پیامبر می باشد و حتی گروه عظیمی از دانشمندان اهل سنت (از مفسران و مورخان) اعتراف کرده اند که آیه مذکور درباره حضرت علی علیه السلام و داستان روز غدیر نازل شده است.

مرحوم علامه امینی در کتاب شریف الغدیر حدیث غدیر را از صد و ده نفر از صحابه و از سیصد و شصت دانشمند و کتاب معروف اسلامی نقل کرده اند و هیچ کس در صدور حدیث تردید نکرده است بگونه ای که اگر جز این آیه تبلیغ و حدیث غدیر هیچ آیه و حدیث دیگری هم نبود برای اثبات خلافت بلافصل علی علیه السلام کافی بود.

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 440

البته آیات بسیار دیگری در شان علی علیه السلام و فرزندانش و امامت آنها نازل شده است و معتقدیم که بطور کلی قرآن مفسر اهل بیت و اهل بیت مفسر قرآن هستند و این دو طبق حدیث ثقلین هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد.

در این رابطه می توانید به تفسیرهای روایی از قبیل نور الثقلین، تفسیر برهان، تفسیر عیاشی و کتاب غایه المرام، و کتابهای دیگر مراجعه فرمائید، ما به همین مقدار اکتفا می کنیم و برای تکمیل بحث حدیث مشهور غدیر را نقل می کنیم.

حدیث شریف غدیر و امامت علی علیه السلام

پیامبر گرامی اسلام در سال دهم هجرت به مکه عزیمت نموده تا فریضه حج بگذارند این آخرین حج حضرت بود لذا در تاریخ به آن حجه الوداع می گویند همراهان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را در این سفر تا صد و بیست هزار نقل کرده اند هنگام بازگشت به مدینه روز هیجدهم ذیحجه در غدیر خم (محلی بین مکه و مدینه) جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد: یا أَیُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما أُنزِلَ إِلَیکَ مِن رَبِّکَ وَإِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَاللَّهُ یَعصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهدِی القَومَ الکافِرینَ. (١)

پیش از آنکه مسلمانان متفرق شوند پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم دستور توقف دادند آنها که گذشته بودند به بازگشت دعوت شدند و آنها که عقب بودند رسیدند هوا بسیار داغ و سوزان بود مسلمانان نماز ظهر را با پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم اداء کردند، بعد از نماز حضرت خطبه ای خواندند و در ضمن آن

__________________

(١) سوره مائده، آیه ٧١.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 441

فرمودند: من به زودی دعوت خدا را اجابت کرده و از میان شما می روم سپس فرمود ای مردم آیا صدای مرا می شنوید گفتند آری پیامبر فرمود: أیها الناس من أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ «مردم چه کسی به مومنین از خودشان سزاوارتر است» گفتند خدا و پیامبر داناترند حضرت فرمود: خدا مولی و رهبر من است و من مولی و رهبر مومنانم و نسبت به مومنان ازخودشان سزاوارترم سپس دست علی علیه السلام را بلند کرده چنانچه سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد سپس افزود: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاه «هر کس من مولا و رهبر او هستم علی مولا و رهبر اوست» این سخن را سه بار تکرار کرد سپس سر به جانب آسمان بلند کرده و فرمود: اللّهمّ و ال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله ، فرمود همه حاضران این خبر را به غائبان برسانند هنوز صفوف جمعیت از هم متفرق نشده بود که جبرئیل نازل شد و این آیه را بر پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم آورد: الیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دینَکُم وَأَتمَمتُ عَلَیکُم نِعمَتی وَرَضیتُ لَکُمُ الإِسلامَ دینًا «امروز دینتان را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد». (١)

در این هنگام پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: اللَّهُ أَکْبَرُ ، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی إِکْمَالِ الدِّینِ، وَ إِتْمَامِ النِّعْمَهِ، وَ رِضَی الرَّبِّ بِرِسَالَتِی وَ بِالْوَلَایَهِ لِعَلِیٍّ مِنْ بَعْدِی «خدا بزرگتر است خدا بزرگتر است بر کامل نمودن دین و تمام کردن نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و ولایت علی علیه السلام بعد از من» در این هنگام شور و غوغایی در میان مردم افتاد و همگان به علی علیه السلام این مقام را تبریک گفتند حتی عمر در حضور مردم به علی علیه السلام گفت: بَخٍ بَخٍ لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ

__________________

(١) سوره مائده، آیه ٥.

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 442

أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَه «آفرین و تبریک بر تو یا علی که صبح و عصر کردی در حالیکه مولای من و هر مومن و مومنه هستی».

این حدیث با عبارات مختلف گاهی مفصل و گاهی فشرده از طریق گروه کثیری از دانشمندان اسلام نقل شده است بطوریکه احدی در صدور آن تردید نکرده است مرحوم بحرانی در کتاب غایه المرام این حدیث را با ٨٩ سند از اهل سنت و ٤٣ سند از شیعه نقل کرده است و بهترین کتابی که در این مورد نوشته شده است کتاب شریف الغدیر تالیف علامه امینی (ره) است.

اشکال و جواب در معنای کلمه مولی

جمعی از کسانیکه دیدند سند حدیث هیچ قابل انکار نیست در معنای کلمه (مولی) تردید کرده و گفتند به معنای دوست است.

جواب: به ده دلیل کلمه مولی فقط به معنای ولایت و رهبری است و نمی شود به معنای دوست باشد:

١- خود پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم قبل از معرفی علی علیه السلام فرمود: أیها الناس من أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ و سپس جمله من کنت مولاه فعلی مولاه را فرمود: پس همانطور که جمله قبل در ولایت است جمله بعد هم باید چنین باشد تا ارتباط دو جمله محفوظ باشد.

٢- آیه تبلیغ که قبل از معرفی علی علیه السلام نازل شد خطاب به پیغمبر می فرماید: اگر وظیفه ات را انجام ندهی رسالت ناقص است، آیا اگر پیغمبر اعلام دوستی نمی کرد رسالت ناقص بود؟ بعلاوه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بارها محبت و دوستی شدیدش را نسبت به حضرت علی علیه السلام بیان

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 443

فرموده و این مطلب ناگفته و جدید نبود.

٣- آیا معقول است پیامبری که: وَما یَنطِقُ عَنِ الهَویٰ در آن بیابان سوزان و گرمای شدید هزاران نفر را معطل کرده و بگوید: مردم هر کس من دوست او هستم علی هم دوست اوست؟!

٤- آیه ای که بعد از معرفی نازل شد: الیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دینَکُم… امروز دین کامل شد نعمتها را بر شما تمام کردم، اسلام را بر شما پذیرفتم.(١) و آیه دیگر: الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَروا… امروز کفار از شما مایوس شدند، (٢) آیا همه اینها به خاطر این بود که پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم علی علیه السلام را به دوستی خود معرفی کرده است؟!

٥- آن همه شادباش و تبریک (حتی از عمر) آیا برای دوستی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و علی علیه السلام بوده آیا این مطلب تازه ای بود؟!

٦- پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و امامان معصوم روز غدیر را از بزرگترین اعیاد رسمی مسلمانان اعلام کردند تا هر سال این خاطره تجدید شود آیا اعلام دوستی باعث شد این روز از بزرگترین اعیاد اسلام شود؟!

٧- در آیه قبل از معرفی آمده: وَاللَّ-هُ یَعصِمُکَ مِنَ النّاسِ ، آیا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از اعلام دوستی نسبت علی علیه السلام دلهره داشت که خداوند فرمود: «خدا تو را از دشمنان حفظ می کند» یا مساله مهم امامت و جانشینی او بوده است؟!

٨- اشعاری که شاعران و ادیبان از آن زمان تا الان درباره غدیر سروده اند همه آنها خطبه غدیر را مربوط به ولایت و امامت دانسته اند و جانشینی حضرت علی علیه السلام را بیان کرده اند این اشعار را مرحوم علامه امینی در جلد اول الغدیر آورده است.

__________________

(١) سوره مائده، آیه ٥.

(٢) سوره مائده، آیه ٤.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 444

٩- امیر المومنین و امامان علیهم السلام در موارد متعددی به حدیث غدیر برای امامت خود احتجاج می کردند و همه از کلام آنها ولایت و رهبری فهمیده و مجاب می شدند.

١٠- مرحوم علامه امینی در جلد اول الغدیر صفحه ٢١٤ از مفسر و مورخ معروف اهل سنت (محمد بن جریر طبری) نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بعد از نزول آیه تبلیغ فرمود: جبرئیل از طرف خدا دستور آورد که در این جایگاه بایستم و به هر سیاه و سفید اعلام کنم که: علی فرزند ابی طالب برادر من، وصی من، جانشین و امام پس از من است.

تمرین:

١- چرا آیه تبلیغ بر امامت علی علیه السلام دلالت می کند؟

٢- خلاصه ای از حدیث شریف غدیر را بیان کنید؟

٣- چرا کلمه مولی در حدیث غدیر فقط برای ولایت و رهبری است؟

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 445

درس بیست و هشتم : حضرت مهدی علیه السلام (بخش اول)

اشاره

پس از مباحثی که راجع به امامت داشتیم نوبت آن رسیده که بحث مختصری راجع به حضرت مهدی علیه السلام داشته باشیم ابتدا چند روایت که از طریق اهل سنت وارد شده نقل می کنیم تا بر آنان حجت باشد.

قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: یخرج فی آخر الزمان رجل من ولدی اسمه کاسمی و کنیته ککنیتی، یملأ الأرض عدلا کما ملئت جورا فذلک هو المهدی. «در آخر زمان مردی از فرزندان من قیام می کند که اسمش مانند اسم من و کنیه اش مانند کنیه من است زمین را پر از عدل می کند همانطور که از ظلم پر شده است و آن مرد حضرت مهدی است». (١)

قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلَّا یَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْرا «اگر از عمر دنیا باقی نماند مگر یک روز خداوند بر می انگیزد مردی از اهل بیت مرا تا دنیا را پر از عدل کند همانگونه که از ظلم پر شده است». (٢)

قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: لا تذهب الدنیا حتی یقوم من أمتی رجل من ولد

__________________

(١) التذکره، صفحه ٢٠٤ و منهاج السنه، صفحه ٢١١.

(٢) ینابیع الموده، جلد ٣، صفحه ٨٩ – سنن سجستانی، جلد ٤، صفحه ١٥١ – مسند، جلد ١، صفحه ٩٩ – نور الابصار، صفحه ٢٢٩.

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 446

الحسین یملأ الأرض عدلا کما ملئت ظلما «دنیا از بین نمی رود تا اینکه مردی از امت من و از فرزندان حسین قیام کند که زمین را پر از عدل کند همانگونه که از ظلم پر شده است». (١)

البته دانشمندان شیعه کتابها و احادیث بسیار زیادی درباره حضرت مهدی علیه السلام آورده اند که واضح بوده و احتیاج به نقل نیست.

تولد مخفیانه حضرت مهدی علیه السلام

حضرت حجه ابن الحسن المهدی علیه السلام سال ٢٥٥ هجری قمری در پانزدهم شعبان به دنیا آمد مادرش نرجس و پدرش امام حسن عسگری علیه السلام است، علت مخفی بودن تولدش این بود: میلاد آن حضرت مقارن زمانی بود که خلفای ستمگر و جابر عباسی بر ممالک اسلام سیطره داشتند آنها به مصداق احادیث بسیار می دانستند که از امام حسن عسگری علیه السلام فرزندی به جهان خواهد آمد و ریشه ستمگران را قطع می کند لذا آنها در کمین بودند تا هر گونه اثری را از قائم آل محمد نابود کنند چنانچه متوکل عباسی در سال ٢٣٥ هجری قمری فرمان داد حضرت هادی علیه السلام و بستگانش را از مدینه به سامراء (پایتخت حکومت) آوردند و در محله ای به نام عسکر تحت نظر قرار دادند و نیز معتمد عباسی به شدت در پی یافتن نوزاد امام عسگری علیه السلام بود و به گروهی مفتش و قابله تکلیف کرده بود که منازل علویین و مخصوصا خانه امام حسن عسگری علیه السلام را گاه و بی گاه بازرسی کنند تا اگر نوزادی یافتند که گمان است منجی بشریت باشد او را بی درنگ نابود کنند.

__________________

(١) موده القربی، صفحه ٩٦ و ینابع الموده، صفحه ٤٥٥.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 447

از این جهت، در احادیث معصومین ولادت پنهانی حضرت مهدی علیه السلام به تولد مخفی حضرت موسی علیه السلام تشبیه و تمثیل شده است و به همین جهت در وجود مادر آن حضرت همانند مادر حضرت موسی علیه السلام آثار خارجی حمل پیدا نبود و کسی از حاملگی وی آگاهی نداشت، حتی حکیمه خاتون (عمه امام عسگری) شب نیمه شعبان که امام علیه السلام از او خواستند امشب در خانه بمان (که آن موعود جهانی به دنیا می آید) تعجب کرد زیرا هیچ گونه علامتی از حمل در نرجس خاتون مشاهده نمی کرد، پس از آنکه حضرت مهدی علیه السلام به دنیا آمد پدرش او را پنهان و پوشیده می داشت و جز به معدودی از خواص اصحاب او را نشان ندادند.

شیخ صدوق قدس سره در کتاب اکمال الدین از احمد بن حسن قمی روایت می کند که از امام عسگری علیه السلام نامه ای به جدم (احمد بن اسحق) رسید نوشته بودند: فرزندی برایم زاده شد خبرش از مردم پوشیده باشد که آن را فقط به خویشان نزدیک یا دوستان خاص خود اعلام می کنیم.

خصوصیات حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف

١- نور آن حضرت در میان انوار امامان علیهم السلام مانند ستاره درخشان در میان کواکب است.

٢- شرافت نسب از طرف پدر سلسله امامان و پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و از طرف مادر قیصر روم تا شمعون الصفا وصی حضرت عیسی علیه السلام می باشد.

٣- روز ولادت آن حضرت را به عرش بردند و از طرف خداوند خطاب شد مرحبا به تو ای بنده من برای نصرت دین من و اظهار امر من و

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 448

مهدی بندگان من.

٤- میان کنیه و اسم رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم برای حضرت جمع شده است.

٥- وصایت به آن حضرت ختم شده است و همانگونه که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم خاتم الانبیاء است حضرت مهدی علیه السلام خاتم الاوصیاء است.

٦- از روز ولادت به روح القدس سپرده شده و در عالم نور وفضای قدس تربیت شده و مجالست با ملا اعلی و ارواح قدسیه دارد.

٧- بیعت احدی از جباران و طاغوتها در گردن آن حضرت نبوده و نیست و نخواهد بود.

٨- برای ظهور آن حضرت آیات غریبه و علامات سماویه و ارضیه ظاهر می شود که برای هیچ حجتی نبوده است.

٩- نزدیک ظهورش منادی آسمانی با اسم آن حضرت ندا می کند.

١٠- مصحفی که امیر المومنین علیه السلام بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم جمع کرده و مخفی بود ظاهر می شود.

١١- ابر سفیدی همیشه بر سر آن حضرت دیده می شود.

١٢- طول عمر و گردش شب و روز در مزاج و اعضاء و هیات آن حضرت تاثیر نمی کند به طوری که هنگام ظهور به صورت یک مرد سی یا چهل ساله می باشد.

١٣- زمین در زمان ظهورش گنجها و دخیره هایش را ظاهر می کند.

١٤- عقلهای مردم به برکت وجود آن حضرت تکمیل می شود دست مبارکش را بر سر مردم می گذارد و کینه و حسد از دلهای مردم بیرون می رود و علم در دلهای مومنین جای می گیرد.

١٥- اصحاب آن حضرت عمرشان بسیار طولانی می شود.

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 449

١٦- ناراحتی و امراض و بلاها و ضعف از بدن یاران آن حضرت زائل می شود به طوریکه هر کدام قدرت چهل مرد را دارند.

١٧- مردم به نور آن حضرت از نور آفتاب و ماه بی نیاز می شوند.

١٨- رایت و علم رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم نزد آن حضرت است.

١٩- سلطنت و حکومت آن حضرت مشرق و مغرب و عالم را فرا می گیرد.

٢٠- تمام زمین پر از عدل و داد می شود.

٢١- جمعی از مردگان زنده شده و در رکاب حضرت حاضر می شوند، از جمله: بیست و هفت نفر از اصحاب موسی علیه السلام و هفت نفر اصحاب کهف و یوشع بن نون، سلمان، ابوذر، مقداد، مالک اشتر، و آنان حاکمان شهرها می شوند و هر کس چهل صباح دعای عهد را بخواند از یاران آن حضرت است و اگر پیش از ظهور حضرت بمیرد خداوند او را زنده می کند تا در خدمت آن بزرگوار باشند.

٢٢- احکام مخصوصه ای که تا عهد آن حضرت اجرا نشده بود اجراء می کند.

٢٣- تمام علوم را که بیست و هفت حرف است و تا آن زمان دو حرفش ظاهر شده منتشر و ظاهر می کند.

٢٤- زره رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم که بر قامت هیچ کس اندازه نیست به اندازه قد و قامت آن حضرت است.

٢٥- تقیه کردن از کفار و مشرکین در زمان او برداشته می شود.

٢٦- بینه و شاهد از هیچ کس نمی خواهد و آن حضرت مانند حضرت داود به علم امامت حکم می کند.

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 450

٢٧- باران وگیاه و درختان و میوه ها و دیگر نعمتهای زمین فراوان می شود.

٢٨- از پشت کوفه که مقر سلطنت آن حضرت است دو نهر آب و شیر از سنگ حضرت موسی علیه السلام همیشه بیرون می آید.

٢٩- حضرت عیسی علیه السلام برای یاری حضرت از آسمان نزول می کند و پشت سر آن حضرت نماز می خواند.

٣٠- سلطنت جباران و دولت ظالمین دنیا به ظهور حضرت به پایان می رسد.

لکل اناس دوله یرقبونها

و دولتنا فی آخر الدهر یظهر

نقل شده است که امام صادق علیه السلام مکرر به این بیت شعر مترنم بود (یعنی برای همه مردم در هر زمان دولتی است که به آن چشم داشته و انتظارش را دارند و دولت ما در آخر روزگار ظاهر خواهد شد) بعد از دولت و حکومت حضرت مهدی علیه السلام رجعت سایر امامان علیهم السلام خواهد بود.(١)

تمرین:

١- حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم درباره ظهور و عدالت گستری حضرت مهدی علیه السلام بیان کنید؟

٢- چرا تولد حضرت مهدی علیه السلام مخفیانه بود؟

٣- فشرده ای از خصوصیات حضرت مهدی علیه السلام را بنویسید؟

__________________

(١) خلاصه ای از خصوصیات به نقل محدث قمی در منتهی الامال.

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 451

حضرت مهدی علیه السلام (بخش دوم)
شمائل امام زمان علیه السلام

روایت شده که حضرت مهدی علیه السلام شبیه ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم است و آنچه از شمائل حضرت رسیده چنین است:

١- سفید رو که سرخی به آن آمیخته است.

٢- گندم گون که از بیداری شب مایل به زردی است.

٣- پیشانی فراخ و سفید و تابان.

٤- ابروان بهم پیوسته و بینی مبارک باریک و بلند.

٥- خوش صورت.

٦- نور رخسارش غالب بر سیاهی محاسن و سر مبارکش می باشد.

٧- بر گونه راست حضرت خالی است مانند ستاره.

٨- میان دندانها گشاده.

٩- چشمان سیاه و سرمه گون و در سر حضرت علامتی است.

١٠- میان دو کتف عریض.

١١- در شکم و ساق، مانند امیر المومنین علیه السلام.

١٢- روایت شده: المهدی طاووس اهل الجنه وجهه کالقمر الدری علیه جلابیب النور (حضرت مهدی علیه السلام طاووس اهل بهشت است چهره اش مانند ماه درخشنده و بر بدن مبارکش جامه ها از نور است).

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 452

١٣- نه بلند و نه کوتاه بلکه معتدل القامه است.

١٤- هیات خوشی دارد بطوریکه هیچ چشمی به آن اعتدال و تناسب ندیده است صلی الله علیه و علی آبائه الطاهرین.

غیبت صغرای امام زمان علیه السلام

غیبت صغرای حضرت مهدی علیه السلام پس از شهادت پدر بزرگوارش و خواندن نماز بر جنازه پدر شروع شد در این غیبت حضرت برای خود نائب و نماینده خاص تعیین کردند که بوسیله او حوایج و سوالات شیعیان را دریافت کرده و جواب می دادند تا مدتی به همین صورت چهار نایب یکی پس از دیگری دستورات و اوامر حضرت را از حضرتش می گرفتند و به شیعیان می رساندند.

نائب خاص اول: ابو عمر و عثمان بن سعید العمری الاسدی که از سال ٢٦٠ هجری قمری تا ٢٨٠ از طرف حضرت نماینده خاص بود.

نائب دوم: پسر او محمد بن عثمان العمری که بعد از وفات پدرش از سال ٢٨٠ تا ٣٠٥ نیابت کرد.

نائب سوم: ابوالقاسم الحسین بن روح نوبختی از سال ٣٠٥ تا ٣٢٦.

نائب چهارم: ابوالحسن علی بن محمد سمری از سال ٣٢٦ تا سال ٣٢٩ که نیمه شعبان این سال وفات کرد.

محل نیابت این چهار نفر بغداد بوده و در همانجا مدفونند و بعد از این غیبت کبری شروع شد.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 453

غیبت کبرای امام زمان علیه السلام

شش روز پیش از وفات علی بن محمد سمری توقیعی شریف از طرف امام زمان علیه السلام به این عنوان صادر شد: بسم الله الرحمن الرحیم یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیَّ أَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَ إِخْوَانِکَ فِیکَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ سِتَّهِ أَیَّامٍ فَاجْمَعْ أَمْرَکَ وَ لَا تُوصِ إِلَی أَحَدٍ یَقُومُ مَقَامَکَ بَعْدَ وَفَاتِکَ فَقَدْ وَقَعَتِ الْغَیْبَهُ الثَّانِیَهُ فَلَا ظُهُورَ إِلَّا بَعْدَ إِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذَلِکَ بَعْدَ طُولِ الْأَمَدِ وَ قَسْوَهِ الْقُلُوبِ وَ امْتِلَاءِ الْأَرْضِ جَوْراً وَ سَیَأْتِی شِیعَتِی مَنْ یَدَّعِی الْمُشَاهَدَهَ أَلَا فَمَنِ ادَّعَی الْمُشَاهَدَهَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْیَانِیِّ وَ الصَّیْحَهِ فَهُوَ کَاذِبٌ مُفْتَرٍ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم (ای علی بن محمد سمری خداوند برادران دینی تو را در مصیبت تو اجر عظیم دهد تو بعد از شش روز از دنیا می روی امر خود را جمع کن و آماده باش و به احدی وصیت برای نیابت نکن همانا غیبت کبری واقع گردید و مرا ظهوری نخواهد بود مگر به اذن خداوند متعال و این ظهور بعد از این است که غیبت طول بکشد و دلها را قساوت می گیرد و زمین پر از ظلم و ستم می شود و می آیند بعضی از شیعیان من که ادعای مشاهده مرا می نمایند آگاه باشید که هر کس پیش ازخروج سفیانی و صیحه آسمانی ادعای مشاهده نماید او کذاب و افترا زننده است و لا حول ولاقوه الا بالله العلی العظیم). (١)

بنابراین در زمان غیبت کبری مردم باید به علما و مجتهدین مراجعه کنند، چنانچه خود امام زمان علیه السلام در توقیعی در جواب مسائل اسحاق بن یعقوب به توسط محمد بن عثمان بن سعید عمروی فرمودند: وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَهُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَی رُوَاهِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّهُ اللَّه ِ

__________________

(١) منتهی الامال به نقل از شیخ طوسی و شیخ صدوق.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 454

عَلَیْهِم (در حوادثی که واقع می شود به راویان احادیث مراجعه کنید همانا آنها حجت من بر شما و من حجت خداوند بر آنها هستم) اللهم عجل فرجه و اجعلنا من انصاره و اعوانه آمین. (١)

تمرین:

١- فشرده ای از شمائل امام زمان علیه السلام را بیان کنید.

٢- منظور از غیبت صغری چیست و تا چه سالی طول کشید؟

٣- اسامی نواب اربعه را بنویسید.

__________________

(١) در تدوین بحث امامت از کتابهای ذیل استفاده و اقتباس شده: بحار الانوار و حق الیقین (مرحوم مجلسی)، اثبات الهداه (شیخ حر عاملی)، المراجعات (سید شرف الدین)، بررسی مسائل کلی امامت (ابراهیم امینی)، اصول عقاید را اینگونه تدریس کنیم (امامی – آشتیانی – حسنی)، کتابهای عقاید آقایان (مکارم شیرازی – سبحانی – استادی – ری شهری – قرائتی)، (کلم الطیب از مرحوم طیب).

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 455

درس بیست و نهم : ولایت فقیه

اشاره

در زبان عربی برای ولایت، دو معنا ذکر کرده اند

١- رهبری و حکومت

٢- سلطنت و چیرگی (١)

هنگامی که ولایت در مورد فقیه بکار می رود، مراد از آن حکومت و زمامداری امور جامعه است. اگر نظام سیاسی اسلام تشریح گردد و مکتب سیاسی آن باز شناسانده شود یکی از مبانی این مکتب ولایت فقیه در عصر غیبت امامان معصوم علیهم السلام خواهد بود.

از دیدگاه شیعه، ولایت فقیه در عصر غیبت ادامه ولایت امامان معصوم علیهم السلام است، همانگونه که ولایت امامان در امتداد ولایت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم قرار داشت و حاصل آن اعتقاد به این نکته است که در راس هرم قدرت در جامعه اسلامی باید یک اسلام شناس قرار گیرد که اگر معصوم حضور داشت شخص او و اگر نبود فقیه جامع شرایط، این مسئولیت را بر عهده خواهد داشت، زیرا وظیفه اصلی حکومت از دیدگاه اسلام بسط ارزشها و احکام الهی در جامعه می باشد و برای تحقق این آرمان، لازم است در بالاترین مصدر تصمیم گیری شخصی آگاه به دین

__________________

(١) قاموس المحیط ص ١٧٣٢ – مصباح المنیر، ج ٢ ص ٣٩٦ – تاج العروس، ج ١٠، ص ٣٩٨.

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 456

قرار گیرد.

دلایل ولایت فقیه

دلیل عقلی: بدون شک هر جامعه ای به زمامدار و رهبر نیاز دارد، حال اگر حکومت و زمامداری بر یک جامعه اسلامی باشد عقل حکم می کند که بر قله چنین حکومتی می بایست کسی قرار گیرد که به احکام و وظایف اسلام آگاهی دارد و می تواند زمامدار مردم باشد اگر معصوم در میان مردم بود عقل او را سزاوار این منصب می شمارد ولی در عصر غیبت معصوم، فقیه عادل و قادر بر اراده جامعه، لایق این مقام است.

به دیگر سخن: بهترین فرد برای اجرای احکام و قوانین اسلام کسی است که سه ویژگی دارد

١- بهترین قانون شناس.

٢- بهترین مفسر برای قوانین اسلام

٣- بهترین مجری برای این قوانین که هیچ انگیزه ای برای تخلف ندارد این ویژگیها را در عصر غیبت ولی فقیه داراست، ولایت فقیه یعنی رجوع به اسلام شناس عادلی که از دیگران به امام معصوم نزدیکتر است.

دلیل نقلی: برای اثبات ولایت فقیه به احادیث فراوانی استناد شده که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

١- توقیع شریفی که مرحوم صدوق از اسحاق بن یعقوب نقل می کند که حضرت ولی عصر (عج) در پاسخ به پرسشهای او به خط مبارکشان نوشتند:

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 457

وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَهُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَی رُوَاهِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّهُ اللَّهِ عَلَیْهِم (در رویدادهایی که اتفاق می افتد به راویان حدیث ما مراجعه کنید زیرا آنها حجت من بر شما و من حجت خدا بر آنان هستم).(١)

مرحوم شیخ طوسی در کتاب الغیبه همین حدیث را آورده و به جای وَ أَنَا حُجَّهُ اللَّهِ عَلَیْهِم ، چنین آمده: وَ أَنَا حُجَّهُ اللَّهِ عَلَیْکُم: من حجه خدا بر شما هستم شیوه استدلال به این حدیث چنین است: حضرت مهدی علیه السلام دو جمله فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّهُ اللَّهِ را بگونه ای فرموده اند که به وضوح می رساند: حکم راویان حدیث که همان فقیهان هستند مانند حکم خود امام علیه السلام است یعنی فقیهان، نائب امام زمان علیه السلام در بین مردم هستند.

٢- حدیثی که از امام صادق علیه السلام نقل شده و به مقبوله عمر بن حنظله معروف است:

مَنْ کَانَ مِنْکُمْ قَدْ رَوَی حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْکَامَنَا فَارْضَوْا بِهِ حَکَماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً فَإِذَا حَکَمَ بِحُکْمِنَا فَلَمْ یَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا بِحُکْمِ اللَّهِ قَدِ اسْتَخَفَّ وَ عَلَیْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَیْنَا الرَّادُّ عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ عَلَی حَدِّ الشِّرْکِ بِاللَّهِ.

امام صادق علیه السلام فرمودند: هر کس از شما حدیث ما را نقل می کند در حلال و حرام ما نظر دارد و احکام ما را می شناسد به حکومت او رضایت دهید همانا من او را حاکم شما قرار دادم پس وقتی او به حکم ما حکم کرد اگر قبول نشود، سبک شمردن حکم خدا و رد بر ما است و رد ما رد

__________________

(١) اکمال ادین صدوق، ج ٢، ص ٤٨٣.

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 458

خداست و آن در حد شرک به خداست. (١)

فقیه در اصطلاح امروز همان شخصی است که در حدیث با تعبیر عارف به حلال و حرام معرفی شده است.

شیوه استدلال به این حدیث چنین است: وقتی در زمان حضور معصوم علیه السلام و در صورت دسترسی نداشتن به معصوم و حاکمیت نداشتن او وظیفه مردم مراجعه به فقیهان جامع الشرایط است، در زمان غیبت که اصلا معصوم حضور ندارد به طریق اولی وظیفه مردم مراجعه به فقیهان جامع الشرایط است.

٣- حدیثی که مرحوم صدوق از امیر المومنین علی علیه السلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی (خدایا جانشینان مرا مورد رحمت خویش قرار ده) از آن حضرت سوال شد جانشینان شما چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: الَّذِینَ یَأْتُونَ مِنْ بَعْدِی یَرْوُونَ حَدِیثِی وَ سُنَّتِی. (آنان که بعد از من می آیند و حدیث و سنت مرا نقل می کنند)(٢) برای دلالت این حدیث برای ولایت فقیه باید به دو نکته توجه کرد:

الف: رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از سه شان عمده برخوردار بودند

١- تبلیغ آیات الهی و رساندن احکام شرعی و راهنمایی مردم

٢- قضاوت در موارد اختلاف و رفع خصومت

٣- زمامداری جامعه اسلامی و تدبیر آن یعنی ولایت.

__________________

(١) اصول کافی، ج ١، ص ٦٧.

(٢) من لا یحضره الفقیه، ج ٤، ص ٤٢٠ – وسائل الشیعه، ج ١٨، ص ٦٥.

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 459

ب: منظور از کسانی که بعد از حضرت می آیند و حدیث و سنت او را نقل می کنند فقیهان هستند نه راویان و محدثان، زیرا راوی فقط نقل حدیث می کند و نمی داند آنچه که نقل می کند حدیث و سنت خود حضرت است یا نه؟ معارض و مخصص را نمی شناسد و کسی این امور را می شناسد که به مقام اجتهاد و درجه فقاهت رسیده باشد.

با توجه به این دو نکته از حدیث چنین استفاده می کنیم: فقیهان جانشینان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می باشند و شئونی که برای حضرت بود (تبلیغ دین – قضاوت – زمامداری و ولایت) برای جانشینان او نیز خواهد بود.

شرایط ولی فقیه

١- اجتهاد و فقاهت: از آن رو که در حکومت دینی اداره جامعه بر اساس قوانین اسلامی است کسی که در راس قدرت قرار می گیرد باید آگاهی کافی به قوانین اسلام داشته باشد تا در جربان اداره اجتماع از این قوانین سرپیچی نشود این آشنایی باید در حد اجتهاد باشد.

٢- عدالت و تقوی: زیرا اگر حاکم و فقیه از تقوی و عدالت برخوردار نباشد قدرت، او را تباه می کند و ممکن است منافع شخصی یا گروهی را بر منافع اجتماعی و ملی مقدم بدارد برای ولی فقیه درستکاری و امانت و عدالت شرط است تا مردم با اطمینان و اعتماد زمام امور را به او بسپارند.

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 460

٣- آگاهی واهتمام به مصالح اجتماعی، یعنی مدیر و مدبر باشد.

قال علی علیه السلام: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَیْهِ، وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ فِیه (١) (علی علیه السلام فرمودند: ای مردم شایسته ترین مردم برای حکومت کسی است که از دیگران تواناتر و به دستور خدا در امر حکومت داناتر باشد) (٢)

تمرین:

١- ولایت در لغت عربی به چه معنایی آمده و مراد از ولایت فقیه چیست؟

٢- دلیل عقلی ولایت فقیه را بیان کنید.

٣- توقیع شریف امام زمان علیه السلام درباره رجوع به فقیهان چیست؟

٤- شیوه استدلال به مقبوله عمر بن حنظله را بیان کنید.

٥- شئون ولایت فقیه در حدیث اللهم ارحم خلفائی چیست؟

٦- شرایط ولی فقیه را بیان کنید.

__________________

(١) نهج البلاغه، خطبه ١٧٣.

(٢) بحث ولایت فقیه اقتباس از بحثهای آیت الله مصباح یزدی و جناب استاد هادوی تهرانی.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 461

درس سی ام : معاد

اشاره

بعد از مساله توحید هیچ یک از مسائل عقیدتی به اهمیت مساله معاد نمی رسد در قرآن حدود یکهزار و دویست آیه درباره معاد است و تقریبا در تمام صفحات قرآن ذکری از معاد شده است و تقریبا حدود سی مورد بعد از ایمان به خداوند موضوع ایمان به جهان دیگر مطرح شده است مانند: یُؤمِنونَ بِاللَّ-هِ وَالیَومِ الآخِرِ، بنابراین ایمان به خداوند و حکمت و قدرت و عدالت او بدون ایمان به معاد کامل نمی گردد.

آثار اعتقاد به معاد

١- ایمان و اعتقاد به معاد به زندگی انسان مفهوم می بخشد و زندگی این جهان را از پوچی در می آورد.

٢- اعتقاد به معاد انسان را در روند تکاملی خویش قرار داده و او را از تحیر و سرگردانی نجات می هد.

٣- ایمان به معاد ضامن اجرای تام قوانین الهی، احقاق حقوق می گردد و به انسان در برابر سختیها نیرو می بخشد.

٤- اعتقاد به معاد انگیزه اصلی تهذیب نفس، عمل به تکالیف شرع، فداکاری و ایثار می باشد.

٥- ایمان به معاد روح دنیا پرستی را که ریشه همه خطایا و جنایات

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 462

است از بین می برد و خود عامل ترک گناه است.

در نتیجه ایمان به معاد تاثیر بسیار عمیق و گسترده ای در اعمال انسانها دارد زیرا اعمال انسان بازتاب اعتقادات اوست و به تعبیر دیگر رفتار هر انسانی با جهانبینی او ارتباط و پیوند مستقیم دارد، کسی که به قیامت اعتقاد دارد در اصلاح خویش و انجام اعمال گوناگون فوق العاده سخت گیر و موشکاف است. او هر لحظه بخواهد هر کاری انجام دهد آثار قطعی آن را در مقابل چشمان خود می بیند بنابراین همیشه مراقب رفتار خویش است.

در مقابل انسانهائیکه عقیده و توجه به جهان پس از مرگ ندارند زندگی دنیا برایشان پوچ و بی محتوا و تکراری است اگر زندگی دنیا را بدون جهان دیگر در نظر بگیریم درست مانند این است که زندگی دوران جنین را بدون زندگی این دنیا فرض کنیم که چیزی جز یک زندان تاریک نخواهد بود، راستی اگر انتهای این دنیا فنا و نیستی همیشگی باشد چقدر تاریک و وحشتناک است حتی مرفه ترین زندگی پوچ و بی معنی خواهد بود!.

مدتی خام و بی تجربه تا پخته شدن ، مدتی رنج تحصیل و تشکیل زندگی و سپس پیری و آنگاه مرگ و نابودی چه معنایی خواهد داشت؟! پس برای چه زنده ایم؟ خوردن غذا، پوشیدن لباس، کار و تلاش، این زندگی تکراری را دهها سال ادامه دادن که آخر چی؟! آیا واقعا این آسمان گسترده، این زمین پهناور این همه تحصیل علم و اندوختن تجربه و این همه استادان و مربیان همه برای چند روز زندگی و سپس نابودی همیشگی است؟! اینجاست که پوچی زندگی برای آنها که عقیده به معاد ندارند قطعی می شود.

اما کسانیکه عقیده به معاد دارند، دنیا را مزرعه ای برای آخرت

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 463

می دانند، کشتزاری که باید در آن بذر افشانی کرده تا محصول آن را در یک زندگی جاویدان و ابدی برداشت کنیم، دنیا گذرگاه و پلی است که باید از آن عبور کرده و به مقصد برسیم آن هم مقصدی که بقول قرآن: وَفیها ما تَشتَهیهِ الأَنفُسُ وَتَلَذُّ الأَعیُنُ (در بهشت آنچه انسانها میل دارند موجود است، آنچه از دیدنش چشمها لذت می برند). (١)

عظمت چنین عالمی را لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَت (نه هیچ چشمی مانندش را دیده و نه هیچ گوشی شنیده)، چقدر گوارا و شیرین است رنج و تلاش برای رسیدن به چنین مقامی و چقدر آسان است تحمل مشکلات و نارحتیها، زیرا در نهایت آرامش ابدی و جاودانی است.

پس نخستین اثر اعتقاد به جهان پس از مرگ، مفهوم دادن و هدف بخشیدن به زندگی است زیرا از نظر معتقدین به قیامت، مرگ نیستی و نابودی بلکه دریچه ای به یک زندگی جاویدان است.

آثار عقیده به معاد از نظر قرآن

از آنجا که عقیده به معاد عاملی مهم در تربیت انسانهاست و محرکی نیرومند برای اعمال نیک و خدمت به جامعه، و در ضمن عامل بازدارنده قوی در برابر گناه و خطا کاری می باشد، در قرآن قسمت مهمی از مسائل تربیتی از این راه دنبال شده است، در بعضی آیات می فرماید نه تنها ایمان و اعتقاد بلکه ظن و گمان به معاد آثاری عمیق دارد.

١- أَلا یَظُنُّ أُول-ٰئِکَ أَنَّهُم مَبعوثونَ * لِیَومٍ عَظیمٍ * یَومَ یَقومُ النّاسُ لِرَبِّ العالَمینَ. (آیا گمان نمی کنند آنها که در روز بزرگی بر انگیخته خواهند شد روزی که همه مردم در پیشگاه پروردگار حاضر می شوند). (٢)

__________________

(١) سوره زخرف، آیه ٧١.

(٢) سوره مطففین، آیه ٥ – ٧.

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 464

٢- در آیه دیگر می فرماید حتی امید و رجاء به جهان دیگر برای جلوگیری از گناه و انجام عمل صالح کافی است: فَمَن کانَ یَرجو لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلًا صالِحًا وَلا یُشرِک بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا (پس کسیکه امید به ملاقات پروردگارش دارد باید عمل صالح انجام داده و هرگز شرک به او نیاورد). (١)

٣- قرآن تصریح می فرماید که اعمال و رفتار انسان رنگ ابدیت به خود می گیرد و فردای قیامت از او جدا نخواهد شد، یَومَ تَجِدُ کُلُّ نَفسٍ ما عَمِلَت مِن خَیرٍ مُحضَرًا وَما عَمِلَت مِن سوءٍ تَوَدُّ لَو أَنَّ بَینَها وَبَینَهُ أَمَدًا بَعیدًا (روزی که انسان هر کار نیک خود را حاضر می بیند و همچنین بدیهایش را می بیند بطوریکه آرزو می کند ای کاش بین من و این بدیها فاصله ای طولانی بود). (٢)

٤- معتقد به قیامت هیچ کار خوب یا بدی را کوچک نمی پندارد زیرا طبق آیات قرآن به ذرات کوچک هم رسیدگی می شود فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّهٍ خَیرًا یَرَهُ * وَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ (پس کسیکه به مقدار ذره ای کار نیک انجام دهد می بیند آنرا و کسیکه مقدار ذره ای بدی کند می بیند آنرا). (٣)

شخصی وارد مسجد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم شد و گفت یا رسول الله به من قرآن بیاموز حضرت یکی از یاران را معرفی کردند که به او قرآن تعلیم دهد همان روز گوشه ای از مسجد نشستند معلم سوره زلزال را به او تعلیم داد وقتی به آیه مذکور رسیدن آن مرد کمی فکر کرد و پرسید این جمله وحی است؟ معلم گفت آری، گفت بس است مرا، من درس خود را از این آیه گرفتم حالا که همه کارهای ما از کوچک و بزرگ، خوب و بد حساب دارد تکلیف من روشن شد و همین جمله برای زندگی من کافی است خداحافظی کرده و رفت، معلم خدمت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آمده و جریان

__________________

(١) سوره کهف، آیه آخر.

(٢) سوره آل عمران، آیه ٢٩.

(٣) سوره زلزال، آیه آخر.

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 465

را به عرض رسانید، حضرت فرمودند رجع فقیها یعنی اگر چه رفت ولی همه چیز را فهمید و رفت.

٥- معتقد به قیامت در راه خداوند سخت ترین مشکلات را تحمل نموده و برای رسیدن به سعادت اخروی حتی از زندگی دنیا می گذرد، مانند ساحران که وقتی معجزه حضرت موسی علیه السلام را دیدند و دانستند او از جانب خداست همه به رسالتش ایمان آوردند فرعون به آنها گفت دست و پای شما را قطع می کنم و شما را بر دار می کشم آنها در جواب گفتند: فَاقضِ ما أَنتَ قاضٍ إِنَّما تَقضی ه-ٰذِهِ الحَیاهَ الدُّنیا * إِنّا آمَنّا بِرَبِّنا لِیَغفِرَ لَنا خَطایانا وَما أَکرَهتَنا عَلَیهِ مِنَ السِّحرِ وَاللَّ-هُ خَیرٌ وَأَبقیٰ (هر چه می خواهی بکن که نهایت کاری که می توانی بکنی فقط بر دنیای ماست بدرستیکه ما ایمان به پروردگارمان آوردیم تا بیامرزد گناهان ما را و آن سحری که تو ما را بر آن مجبور کردی و خداوند بهتر و پاینده تر است). (١)

در مقابل کسانیکه عقیده ندارند: (بگو آیا خبر دهم به شما که زیانکارترین شما کیست آنانکه تمام کوشش آنها در زندگی دنیا ضایع شده و فکر می کنند درست عمل می کنند کسانیکه آیات خداوند و ملاقات او را انکار کردند پس کارهایشان تباه شد).(٢)

تمرین:

١- آثار اعتقاد به معاد را بیان کنید.

٢- زندگی کسی که اعتقاد به معاد ندارد چگونه است؟

٣- فشرده ای از آثار عقیده به معاد را بیان کنید.

__________________

(١) سوره طه، آیه ٧٥.

(٢) سوره کهف، آیه ١٠٤.

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 466

درس سی و یکم : دلائل قرآن برای اثبات معاد

اشاره

یادآوری آفرینش نخستین: وَهُوَ الَّذی یَبدَأُ الخَلقَ ثُمَّ یُعیدُهُ وَهُوَ أَهوَنُ عَلَیهِ (خداوندیکه ایجاد نمود آفرینش را سپس آنها را بر می گرداند و بازگرداندن برای خدا آسان است). (١)

کَما بَدَأَکُم تَعودونَ (همانگونه که اول شما را آفرید بار دیگر (قیامت) باز می گرداند) .(٢)

وَیَقولُ الإِنسانُ أَإِذا ما مِتُّ لَسَوفَ أُخرَجُ حَیًّا * أَوَلا یَذکُرُ الإِنسانُ أَنّا خَلَقناهُ مِن قَبلُ وَلَم یَکُ شَیئًا (انسان می گوید آیا وقتی مُردم دو مرتبه زنده می شوم آیا فکر نمی کند که او هیچ بود و ما او را آفریدیم). (٣)

فَسَیَقولونَ مَن یُعیدُنا قُلِ الَّذی فَطَرَکُم أَوَّلَ مَرَّهٍ (می پرسند چه کسی ما را دوباره بر می گرداند بگو همان خدائیکه بار اول شما را آفرید). (٤)

عربی بیابانی قطعه استخوان پوسیده ای از انسانی را پیدا کرد و با عجله به سوی شهر آمده و سراغ پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آمد و فریاد زد چه کسی این استخوانهای پوسیده را زنده می کند؟ قُل یُحییهَا الَّذی أَنشَأَها أَوَّلَ مَرَّهٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلقٍ عَلیمٌ (بگو زنده می کند آنها را همان خدائیکه اول بار او را

__________________

(١) سوره روم، آیه ٢٧.

(٢) سوره اعراف، آیه ٢٩.

(٣) سوره مریم، آیه ٦٦ – ٦٧.

(٤) سوره اسراء، آیه ٥٣.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 467

آفرید و او بر هر خلقی داناست). (١)

وَلَقَد عَلِمتُمُ النَّشأَهَ الأولیٰ فَلَولا تَذَکَّرونَ (ای منکران معاد شما که آفرینش نخستین را می دانید چرا متنبه نمی شوید). (٢)

ما بَدَأنا أَوَّلَ خَلقٍ نُعیدُهُ وَعدًا عَلَینا إِنّا کُنّا فاعِلینَ (همانگونه که ایجاد کردیم آفرینش را اعاده می کنیم آنرا وعده ای است بر ما که حتما انجام دهیم). (٣)

از مجموع آیات مذکور و آیات مشابه استفاده می کنیم که با توجه به آفرینش نخستین و خلقت انسانها بازگرداندن دوباره آنها برای خداوند متعال آسان است یعنی برای خداوندی که قدرت بی نهایت دارد همه چیز آسان است (آفریدن در مرتبه اول و بازگرداندن آنها در قیامت یکی است).

چون قدرت او منزه از نقصان است

آوردن خلق و بردنش آسان است

نسبت به من و تو هر چه دشوار بود

در قدرت پر کمال او آسان است

معاد و قدرت مطلقه خداوند

قدرت خداوند: یکی از صفات خداوند متعال قدرت بی پایان اوست که در بحث توحید بیان شد وسعت آسمانها و کهکشانها و منظومه ها، کثرت و عظمت کرات، تنوع گوناگون موجودات و … همه نشانه ای از قدرت بی پایان خداوند است، با قبول چنین اصلی جای سوال نمی ماند که چگونه انسانها دو مرتبه زنده می شوند.

__________________

(١) سوره یس، آیه ٨٠.

(٢) سوره واقعه، آیه ٦١.

(٣) سوره انبیاء، آیه ١٠٤.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 468

أَوَلَم یَرَوا أَنَّ اللَّ-هَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرضَ وَلَم یَعیَ بِخَلقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلیٰ أَن یُحیِیَ المَوتیٰ بَلیٰ إِنَّهُ عَلیٰ کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ (آیا ندانستند خداوندیکه آسمانها و زمین را آفرید و از آفرینش آنها ناتوان نشد قادر است مردگان را زنده کند آری او بر همه چیز توانا است). (١)

أَوَلَیسَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرضَ بِقادِرٍ عَلیٰ أَن یَخلُقَ مِثلَهُم بَلیٰ وَهُوَ الخَلّاقُ العَلیمُ (آیا کسیکه آسمانها و زمین را آفرید قدرت ندارد همانند آنها را بیافریند؟! آری او آفریدگار داناست). (٢)

أَیَحسَبُ الإِنسانُ أَلَّن نَجمَعَ عِظامَهُ * بَلیٰ قادِرینَ عَلیٰ أَن نُسَوِّیَ بَنانَهُ (آیا گمان می کند انسان که ما استخوانهایش را جمع نمی کنیم آری قادریم حتی سر انگشتانش را درست کنیم). (٣)

أَیَحسَبُ الإِنسانُ أَن یُترَکَ سُدًی * أَلَم یَکُ نُطفَهً مِن مَنِیٍّ یُمنیٰ * ثُمَّ کانَ عَلَقَهً فَخَلَقَ فَسَوّیٰ * فَجَعَلَ مِنهُ الزَّوجَینِ الذَّکَرَ وَالأُنثیٰ * أَلَیسَ ذٰلِکَ بِقادِرٍ عَلیٰ أَن یُحیِیَ المَوتیٰ (آیا انسان گمان می کند که مهمل و بی حساب رها می شود آیا او نطفه ای از منی نبود که خون بسته شد پس آفرید و درست نمود پس او را مذکر و مونت قرار داد آیا آن خداوند قادر نیست که زنده کند مردگان را ؟!). (٤)

قُل سیروا فِی الأَرضِ فَانظُروا کَیفَ بَدَأَ الخَلقَ ثُمَّ اللَّ-هُ یُنشِئُ النَّشأَهَ الآخِرَهَ إِنَّ اللَّ-هَ عَلیٰ کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ (بگو در زمین سیر کنید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده سپس خداوند (همین گونه) جهان آخرت را ایجاد می کند همانا خداوند بر هر چیز قادر است) . (٥)

__________________

(١) سوره احقاف، آیه ٣٣.

(٢) سوره یس، آیه ٨١.

(٣) سوره قیامه، آیه ٣ و ٤.

(٤) سوره قیامه، آیه ٣٧.

(٥) سوره عنکبوت، آیه ٢٠.

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 469

برهان عدالت و مساله قیامت

معاد و عدالت خداوند: مردم در برابر دستورات خداوند دو دسته اند: گروهی مطیع و فرمانبردار و گروهی عاصی و گنه کار. و همین طور مردم نسبت به یکدیگر گروهی ظالم و ستمگر و گروهی مظلوم و تحت آزارها و شکنجه ها هستند و از نظر زندگی هم عده ای از هر راه شده عمری را در رفاه و آسایش بسر می برند وعده ای در مقابل، یک عمر در فقر و سختی و محرومیت می باشند، عدالت پروردگار اقتضا می کند که پس از این جهان قیامتی باشد و حساب و جزائی بوده باشد که به همه این برنامه ها رسیدگی شود.

أَم حَسِبَ الَّذینَ اجتَرَحُوا السَّیِّئَاتِ أَن نَجعَلَهُم کَالَّذینَ آمَنوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ سَواءً مَحیاهُم وَمَماتُهُم ساءَ ما یَحکُمونَ * وَخَلَقَ اللَّ-هُ السَّماواتِ وَالأَرضَ بِالحَقِّ وَلِتُجزیٰ کُلُّ نَفسٍ بِما کَسَبَت وَهُم لا یُظلَمونَ (آیا کسانی که مرتکب گناه شدند گمان می کنند که ما آنها را همچون کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند قرار می دهیم که حیات و مرگشان یکسان باشد؟! چه بد داوری می کنند و خداوند آسمانها و زمین را بحق آفریده است تا هر کس در برابر اعمالی که انجام داده است جزاء داده شود و به آنها ستمی نخواهد شد) . (١)

أَفَمَن کانَ مُؤمِنًا کَمَن کانَ فاسِقًا لا یَستَوونَ (آیا کسی که مومن است با فاسق یکسان است مسلما مساوی نیستند). (٢)

أَفَنَجعَلُ المُسلِمینَ کَالمُجرِمینَ * ما لَکُم کَیفَ تَحکُمونَ (آیا مومنان را همچون

__________________

(١) سوره جائیه، آیه ٢٢ – ٢١.

(٢) سوره سجده، آیه ١٨.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 470

مجرمان قرار می دهیم شما را چه می شود چگونه حکم می کنید). (١)

أَم نَجعَلُ الَّذینَ آمَنوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ کَالمُفسِدینَ فِی الأَرضِ أَم نَجعَلُ المُتَّقینَ کَالفُجّارِ (آیا کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند همچون مفسدان در زمین قرار دهیم یا پرهیزکاران را همچون فاجران ؟!). (٢)

إِلَیهِ مَرجِعُکُم جَمیعًا وَعدَ اللَّ-هِ حَقًّا إِنَّهُ یَبدَأُ الخَلقَ ثُمَّ یُعیدُهُ لِیَجزِیَ الَّذینَ آمَنوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ بِالقِسطِ وَالَّذینَ کَفَروا لَهُم شَرابٌ مِن حَمیمٍ وَعَذابٌ أَلیمٌ بِما کانوا یَکفُرونَ (بازگشت همه به سوی خداوند خواهد بود این وعده حق خداست که خلقی آفریده و سپس به سوی خود بر می گرداند تا آنها که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند به پاداش خویش به عدالت برساند و آنها که کیفر کفرشان، شرابی از حمیم دوزخ و عذابی دردناک معذب گرداند). (٣)

تمرین:

١- چگونه آفرینش نخستین دلیل معاد می شود؟

٢- چگونه قدرت خداوند دلیل معاد است آیه ای در این مورد بیان کنید؟

٣- برهان عدالت برای اثبات معاد چیست؟

__________________

(١) سوره قلم، آیه ٣٥ – ٣٦.

(٢) سوره ص، آیه ٢٨.

(٣) سوره یونس، آیه ٤.

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 471

درس سی و دوم : قرآن و معاد

معاد فلسفه آفرینش

در قرآن حدود صد مرتبه خداوند به کلمه حکیم توصیف شده است و ما نشانه های حکمت خداوند را در همه جهان هستی مشاهده می کنیم، حال اگر چنین فرض کنیم که مرگ برای انسان پایان همه چیز است و اگر بعد از این جهان قیامتی نباشد آفرینش پوچ و عبث و بیهوده خواهد بود و هرگز خداوند حکیم کار عبث نمی کند آیا صحیح است که کسی فکر کند آن همه حکمتی که در خلقت جهان هستی بکار رفته عبث بوده و نهایت هستی، نیستی و فنا باشد؟ آیا باور کردنی است که خداوند سفره ای به اندازه جهان هستی بگستراند و همه وسائل را برای انسان فراهم کند و سپس با مردن همه چیز تمام شده و سفره برچیده شود؟! رَبَّنا ما خَلَقتَ ه-ٰذا باطِلًا (خداوندا این جهان هستی را پوچ و باطل نیافریدی).(١)

در نتیجه ایمان به خداوند علیم و حکیم مساوی با ایمان به زندگی پس از مرگ است یعنی هر کس معتقد به توحید بود حتما معتقد به

__________________

(١) آل عمران، آیه ١٩١.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 472

قیامت نیز خواهد بود قرآن در این رابطه آیاتی دارد که به بعضی از آنها اشاره می کنیم.

أَفَحَسِبتُم أَنَّما خَلَقناکُم عَبَثًا وَأَنَّکُم إِلَینا لا تُرجَعونَ (آیا گمان کردید که شما را بیهوده آفریدیم و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد). (١)

وَما خَلَقنَا السَّماءَ وَالأَرضَ وَما بَینَهُما باطِلًا ذٰلِکَ ظَنُّ الَّذینَ کَفَروا فَوَیلٌ لِلَّذینَ کَفَروا مِنَ النّارِ (و ما آسمان و زمین و آنچه بین آنهاست بیهوده نیافریدیم این گمان آنهاست که کافر شدند پس وای بر آنان از آتش). (٢)

وَما خَلَقنَا السَّماواتِ وَالأَرضَ وَما بَینَهُما إِلّا بِالحَقِّ وَإِنَّ السّاعَهَ لَآتِیَهٌ فَاصفَحِ الصَّفحَ الجَمیلَ (و ما آسمانها و زمین و آنچه بین آنهاست جز به حق نیافریدیم و قیامت حتما فرا خواهد رسید پس در گذر درگذشتی خوب). (٣)

أَیَحسَبُ الإِنسانُ أَن یُترَکَ سُدًی * أَلَم یَکُ نُطفَهً مِن مَنِیٍّ یُمنیٰ * ثُمَّ کانَ عَلَقَهً فَخَلَقَ فَسَوّیٰ * فَجَعَلَ مِنهُ الزَّوجَینِ الذَّکَرَ وَالأُنثیٰ * أَلَیسَ ذٰلِکَ بِقادِرٍ عَلیٰ أَن یُحیِیَ المَوتیٰ (آیا انسان گمان می کند بیهوده رها می شود آیا از منی ریخته شده نبود که خون بسته شد پس آفرید و جفت گردانید آیا چنین کسی (خداوند) قادر نیست که مردگان را زنده کند؟!). (٤)

نمونه های عینی معاد در قرآن

داستان عُزیر یا ارمیای پیغمبر: أَو کَالَّذی مَرَّ عَلیٰ قَریَهٍ وَهِیَ خاوِیَهٌ عَلیٰ

__________________

(١) سوره مومنون، آیه ١١٥.

(٢) سوره ص، آیه ٢٧.

(٣) سوره حجر، آیه ٨٥.

(٤) سوره قیامه، آیه ٣٦ – ٤٠.

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 473

عُروشِها قالَ أَنّیٰ یُحیی ه-ٰذِهِ اللَّ-هُ بَعدَ مَوتِها فَأَماتَهُ اللَّ-هُ مِائَهَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَم لَبِثتَ قالَ لَبِثتُ یَومًا أَو بَعضَ یَومٍ قالَ بَل لَبِثتَ مِائَهَ عامٍ فَانظُر إِلیٰ طَعامِکَ وَشَرابِکَ لَم یَتَسَنَّه وَانظُر إِلیٰ حِمارِکَ وَلِنَجعَلَکَ آیَهً لِلنّاسِ وَانظُر إِلَی العِظامِ کَیفَ نُنشِزُها ثُمَّ نَکسوها لَحمًا فَلَمّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعلَمُ أَنَّ اللَّ-هَ عَلیٰ کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ (ارمیا یا عُزیر از کنار قریه ای گذشت که خراب و ویران شده بود با تعجب گفت خداوند چگونه این مردگان را زنده می گرداند پس خداوند او را صد سال می میراند سپس او را زنده کرد و پرسید چقدر درنگ کرده ای گفت یک روز یا قسمتی از روز را، خدا فرمود بلکه صد سال است که تو در اینجایی نگاه به غذا و نوشیدنی خود کن که از بین نرفته و نگاهی به الاغ خود کن که چگونه از هم متلاشی شده تا قرار دهیم تو را نشانه ای برای مردم (درباره معاد) اکنون به استخوانها نگاه کن که چگونه آنها را برداشته و به آن گوشت می پوشانیم چون این مطلب برای او روشن شد گفت می دانم که خداوند بر همه چیز توانا و قادر است). (١)

آن شهر ویران شده طبق بسیاری از روایات (بیت المقدس) بوده و این ویرانی به وسیله بخت النصر واقع شده است حضرت عزیر یا ارمیا علیه السلام در حالیکه بر الاغ خود سوار بود خوردنی و نوشیدنی به همراه داشت و از کنار آن شهر می گذشت دید خانه ها ویران شده و اهالی آن از بین رفته و استخوانهای پوسیده آنها در زمین پراکنده شده است آن منظره غمناک این پیغمبر خدا را به فکر فرو برد و با خود زمزمه کرد که چگونه و چه

__________________

(١) سوره بقره، آیه ٢٥٩.

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 474

زمانی خداوند اینها را زنده خواهد کرد؟ خداوند به او پاسخ عملی داده او و مرکبش را می میراند و بعد از صد سال ، اول خود آن پیغمبر را زنده کرد تا قدرت خداوند را در تغییر نکردن غذاها (با اینکه غذا زود فاسد می شود) و زنده شدن مردگان ، با چشم خود ببیند بنابراین آیه مذکور و قضیه این پیغمبر الهی بهترین دلیل برای اثبات معاد جسمانی می باشد همانطور که حضرت عزیر زنده شدن مرکب خود را دید گفت می دانم که خداوند بر هر چیزی قدرت و توانایی دارد.

داستان حضرت ابراهیم علیه السلام: وَإِذ قالَ إِبراهیمُ رَبِّ أَرِنی کَیفَ تُحیِی المَوتیٰ قالَ أَوَلَم تُؤمِن قالَ بَلیٰ وَل-ٰکِن لِیَطمَئِنَّ قَلبی قالَ فَخُذ أَربَعَهً مِنَ الطَّیرِ فَصُرهُنَّ إِلَیکَ ثُمَّ اجعَل عَلیٰ کُلِّ جَبَلٍ مِنهُنَّ جُزءًا ثُمَّ ادعُهُنَّ یَأتینَکَ سَعیًا وَاعلَم أَنَّ اللَّ-هَ عَزیزٌ حَکیمٌ (ابراهیم گفت خدایا به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟ خداوند فرمود مگر ایمان نیاورده ای عرض کرد چرا ولکن می خواهم قلبم آرام شود فرمود چهار نوع مرغان (خروس، طاوس، کبوتر، کلاغ) را انتخاب کرده و پس از ذبح آنها را به سوی خود بخوان که به سرعت به سویت می آیند و بدان که خداوند توانای دانا است). (١)

در ذیل آیه شریفه مفسرین نوشته اند که حضرت ابراهیم علیه السلام از کنار دریایی می گذشت مرداری را دید که در ساحل دریا افتاده است و لاشخوران اطراف آن جمع شده و از آن مردار می خورند وقتی حضرت

__________________

(١) سوره بقره، آیه ٢٦٠.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 475

ابراهیم علیه السلام این منظره را دید به فکر چگونگی زنده شدن مردگان افتاد که به چه کیفیتی زنده می شوند (زیرا اجزاء آن مردار پراکنده، و حتی جزء بدن دیگران شده بود) حضرت ابراهیم علیه السلام با اینکه به علم الیقین می دانست که خداوند مرگان را زنده می کند لکن می خواست آنچه می داند با چشم کیفیت آنرا ببیند. این آیه و شان نزول آن هم از بهترین دلائل معاد جسمانی است.

داستان مقتول بنی اسرائیل: وَإِذ قَتَلتُم نَفسًا فَادّارَأتُم فیها وَاللَّ-هُ مُخرِجٌ ما کُنتُم تَکتُمونَ * فَقُلنَا اضرِبوهُ بِبَعضِها کَذٰلِکَ یُحیِی اللَّ-هُ المَوتیٰ وَیُریکُم آیاتِهِ لَعَلَّکُم تَعقِلونَ (و هنگامی که یک نفر را کشتید سپس درباره او به نزاع پرداختید، خداوند آنچه را کتمان کردید آشکار می کند پس گفتیم قسمتی از آن را بر بدن مقتول بزنید خداوند مردگان را اینگونه زنده می کند و آیات خود را به شما نشان می دهد شاید درک کنید). (١)

یک نفر از افراد سرشناس بنی اسرائیل به طرز مرموزی کشته شد برای پیدا کردن قاتل بین بنی اسرائیل اختلاف شد و هر قبیله ای به دیگری نسبت می داد نزدیک بود فتنه بزرگی برپا شود آنها از حضرت موسی علیه السلام کمک خواستند او هم با استمداد از الطاف خداوند دستور داد گاوی را سربریدند و قسمتی از آنرا بر بدن مقتول زدند او برای لحظه ای زنده شد و قاتل را معرفی کرد و در ضمن دلیلی برای معاد و زنده شدن مردگان شد.

__________________

(١) سوره بقره، آیه ٧١.

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 476

داستان زنده شدن هفتاد نفر از قوم حضرت موسی علیه السلام:

وَإِذ قُلتُم یا موسیٰ لَن نُؤمِنَ لَکَ حَتّیٰ نَرَی اللَّ-هَ جَهرَهً فَأَخَذَتکُمُ الصّاعِقَهُ وَأَنتُم تَنظُرونَ * ثُمَّ بَعَثناکُم مِن بَعدِ مَوتِکُم لَعَلَّکُم تَشکُرونَ. (و هنگامیکه که گفتید ای موسی به تو ایمان نمی آوریم مگر وقتی که خدا را آشکارا ببینیم پس صاعقه (مرگ) شما را فراگرفت و شما نگاه می کردید پس زنده کردیم شما را بعد از مرگتان شاید که شما شکر کنید). (١)

نمایندگان بنی اسرائیل همراه حضرت موسی علیه السلام به کوه طور رفتند و تقاضای دیدن خدا را با چشم ظاهر کردند که صاعقه ای مرگبار به کوه زده شد، کوه متلاشی شد، حضرت موسی علیه السلام بی هوش گردید و نمایندگان بنی اسرائیل مردند سپس خداوند آنها را زنده کرد شاید شکر نعمت او را بجای آورند، این هم نمونه ای دیگر از زنده شدن مردگان پس از مرگ دلیلی برای اثبات معاد از نظر قرآن می باشد.

تمرین:

١- چگونه از راه فلسفه آفرینش اثبات معاد می کنید؟

٢- داستان عزیر یا ارمیای پیغمبر علیه السلام را بیان کنید.

٣- داستان حضرت ابراهیم علیه السلام را بیان کنید؟

٤- داستان مقتول بنی اسرائیل را بیان کنید.

__________________

(١) سوره بقره، آیه ٥٥.

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 477

درس سی و سوم : برهان بقاء روح

اشاره

بقاء و استقلال روح: وَلا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّ-هِ أَمواتًا بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ (هرگز گمان نبرید که آنهائیکه در راه خدا کشته شدند مردگانند بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند). (١)

وَلا تَقولوا لِمَن یُقتَلُ فی سَبیلِ اللَّ-هِ أَمواتٌ بَل أَحیاءٌ وَل-ٰکِن لا تَشعُرونَ (و به آنهائیکه در راه خدا کشته می شوند مرده نگویید بلکه آنها زنده هستند ولی شما نمی فهمید). (٢)

قُل یَتَوَفّاکُم مَلَکُ المَوتِ الَّذی وُکِّلَ بِکُم ثُمَّ إِلیٰ رَبِّکُم تُرجَعونَ (بگو فرشته مرگ که بر شما مامور شده جان شما را می گیرد سپس به سوی پروردگارتان باز می گردید). (٣)

این تعبیرات در آیات مذکور بخوبی دلیل بقاء روح می باشد و اگر زندگی انسان با مرگ پایان می یافت این تعبیرات حتی درباره شهیدان هیچ مفهومی نداشت، دو آیه اول مربوط به شهداء راه خدا و بقاء روح آنهاست و آیه سوم عمومی است و بازگشت همه انسانها بسوی پروردگار که دلیل بقاء همه انسانها می باشد و به قول راغب در کتاب مفردات (وافی) در اصل به معنای چیزی است که به حد کمال برسد

__________________

(١) سوره آل عمران، آیه ١٦٩.

(٢) سوره بقره، آیه ١٥٤.

(٣) سوره سجده، آیه ١١.

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 478

بنابراین (توفّی) گرفتن کامل است این تعبیر به وضوح می فهماند که مرگ به معنای فنا و نابودی نیست بلکه نوع کاملی از قبض و دریافت است (توفّی = دریافت کامل).

وَیَسأَلونَکَ عَنِ الرّوحِ قُلِ الرّوحُ مِن أَمرِ رَبّی وَما أوتیتُم مِنَ العِلمِ إِلّا قَلیلًا (ای پیغمبر از تو از روح می پرسند بگو روح از امر پروردگار من است و به شما داده نشده از علم مگر اندکی). (١)

انسان حالت خواب و مرگ را می بیند و متوجه می شود بدون اینکه جسم تغییری پیدا کند دگرگونی عجیبی در هنگام خواب یا مرگ در وجود انسان پیدا می شود و از همین جا ظاهر می شود که گوهر دیگری غیر از جسم در اختیار انسان است.

هیچ کس منکر وجود روح نشده و حتی مادیها وجود روح را پذیرفته اند و بر همین اساس روانشناسی و روانکاوی از علومی هستند که در دانشگاههای بزرگ دنیا مورد تحقیق و بررسی هستند، تنها بحثی که بین الهیون (خدا پرستان) و مادیها هست استقلال و عدم استقلال روح است که دانشمندان اسلامی با الهام از فرهنگ غنی اسلام روح را باقی و مستقل می دانند.

دلائل فراوانی برای استقلال روح هست که ابتدا دلائل عقلی و سپس دلائل نقلی آنرا بیان می کنیم گرچه معتقدین به قرآن بهترین دلیل را کلام خداوند می دانند و این اصل مسلم را پذیرفته اند.

دلائل عقلی استقلال روح

١- ما بالوجدان احساس می کنیم که (من) متفکر و مرید و مدرک غیر از

__________________

(١) سوره اسراء، آیه ٨٨.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 479

فکر و ادراک است به دلیل اینکه می گوییم فکر من – درک من – اراده من – پس من غیر از فکر و اراده و درک هستم و اینها از (من) است و بالوجدان درک می کنیم که من غیر از مغز و قلب و اعصاب هستم این (من) همان روح است.

٢- هرگاه انسان خود را از تمام بدن غافل کند و همه اعضایش را از خود منقطع فرض کند باز هم می یابد که هست با آنکه اجزاء بدن نیست و این وجود روح است که مستقلا می تواند باشد.

٣- وحدت شخصیت در طول عمر: این (من) از اول تا آخر عمر یکی است این (من) همان من ده سال قبل است و پنجاه سال بعد هم اگر چه علم و قدرت و زندگی من تکامل یابد ولی همان من هستم، با اینکه علم ثابت کرده است که در طول عمر بارها سلولهای بدن حتی سلولهای مغز تعویض می گردد، در هر شبانه روز میلیونها سلول در بدن ما می میرند و میلیونها سلول دیگر جانشین آن می شود (مانند استخر بزرگی که از یک طرف آب وارد می شود و از طرف دیگر خارج می شوند بدیهی است که آبهای استخر مرتب عوض می شود اگرچه افراد ظاهربین توجه نداشته و آنرا همیشه به یک حال می بینند).

در نتیجه: اگر انسان فقط همان اجزاء بدن بود و تنها مغز و اعصاب بود (یعنی روح نداشت) نمی بایست مسئول اعمال گذشته خود باشد یعنی اگر مثلا کسی ده سال قبل مرتکب جرمی شده است الان نمی شود او را مواخذه و محاکمه کرد زیرا علم ثابت کرده است که تقریبا هفت سال یک مرتبه تمام سلولهای بدن عوض می شوند، پس اگر انسان همیشه مسئول است و حتی خود انسان به این مساله اعتراف دارد به دلیل این است که اگر همه سلولهایش عوض شود خودش همان است که بوده و

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 480

خواهد بود (این همان روح است) اجزاء بدن برای انسان است و انسان فقط مغز و اعصاب و جسم نیست همه اینها تعویض می شوند و خود انسان در طول عمر یکی است، گوهری غیر از اجزاء بدن همیشه با اوست این گوهر (روح) آدمی است.

دلائل نقلی استقلال و بقاء روح

در تاریخ اسلام موارد بسیاری از ارتباط با ارواح بعد از مرگ آمده است، که به بعضی از آنها شاره می کنیم.

بعد از جنگ بدر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم دستور دادند کشتگان دشمن را در چاهی بریزند سپس حضرت سر در چاه کرده و فرمودند: هَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَکُمْ رَبُّکُمْ حَقّاً فَقَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِی رَبِّی حَقّا (آیا شما به وعده خداوند رسیدید؟ ما که وعده خدا را به حق یافتیم) بعضی حاضران گفتند آیا با افراد بی جان که به صورت جیفه ای در آمده اند سخن می گویی؟! پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: آنها بهتر از شما سخن مرا می شنوند و به عبارت دیگر فرمودند: شما سخنان مرا بهتر از آنها نمی شنوید. (١)

سلمان فارسی از طرف امیر المومنین علیه السلام فرماندار مدائن بود اصبغ بن نباته می گوید: روزی به دیدن سلمان رفتم مریض بود روز به روز مرضش شدت پیدا کرد تا یقین به مرگ نمود روزی به من فرمود ای اصبغ رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به من فرموده اند موقعی که مرگت نزدیک می شود میتی با تو سخن می گوید مرا به قبرستان ببرید طبق دستورش او را به قبرستان بردند گفت مرا متوجه قبله نمائید آنگاه با صدای بلند گفت: السلام علیکم یا أهل عرصه البلاء السلام علیکم یا محتجبین عن الدنیا (سلام بر شما ای اهل

__________________

(١) سیره ابن هشام، جلد ١، صفحه ٦٣٩.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 481

وادی بلاء سلام بر شما ای رو پوشیدگان از دنیا) آنگاه روح مرده ای جواب سلامش را داد و گفت هر چه می خواهی بپرس، سلمان پرسید آیا اهل بهشتی یا دوزخ؟ گفت خداوند مرا مشمول عفو قرار داده و اهل بهشتم سلمان از چگونگی مرگش و اوضاع و احوال بعد از مرگ پرسید و او همه را جواب گفت و به دنبال آن سلمان از دنیا رفت. (١)

وقتی حضرت امیر المومنین علیه السلام از جنگ صفین بر می گشتند در کنار قبرستانی که پشت شهر کوفه قرار داشت ایستاده و رو به قبرها نموده فرمودند: ای ساکنان قبرهای وحشتناک و تاریک … شما پیشرو این قافله بودید و ما به دنبال شما می آئیم اما خانه های شما به دست دیگران افتاده و همسران شما ازدواج کردند و اموال شما تقسیم شد، اینها خبرهای ما، نزد شما چه خبر؟ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلَامِ لَأَخْبَرُوکُمْ أَنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی (سپس به سوی اصحابش نظر افکنده و فرمودند: بدانید اگر ایشان اجازه سخن داشتند به شما خبر می دادند که: بهترین توشه تقوی و پرهیزکاری است). (٢)

تمرین:

١- قرآن درباره بقاء روح چه می گوید آیه ای بیان کنید؟

٢- دلائل عقلی استقلال روح را بیان کنید؟

٣- یکی از دلائل نقلی بقاء روح را بیان فرمائید؟

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ١، معاد فلسفی، صفحه ٣١٥.

(٢) نهج البلاغه فیض السلام، کلمات قصار، حکمت ١٢٥.

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 482

درس سی و چهارم : معاد جسمانی و روحانی است

آیا حیات بعد از مرگ روحانی است؟ یعنی بدن می پوسد و متلاشی می شود و زندگی آخرت تنها مربوط به روح است و یا فقط جسمانی است و روح هم از خواص و آثار جسم است؟ یا اینکه روحانی و نیمه جسمانی است (جسم لطیفی که برتر از این جسم دنیوی است)؟ و یا زندگی پس از مرگ هم با جسم مادی و هم روح است و بار دیگر با یکدیگر متحد شده و حاضر می شوند؟

هر چهار نظریه، طرفدارانی دارد. اما شیعه عقیده دارد که آیاتی از قرآن، و احادیث فراوانی دلالت دارد که معاد جسمانی و روحانی است: و در این مورد جای هیچ تردیدی نیست.

١- در موارد متعددی قرآن به منکرانی که می پرسیدند چگونه ما وقتی خاک شدیم و یا به صورت استخوانهای پوسیده در آمدیم زنده می شویم؟ پاسخ می گوید که در بخش استدلالهای قرآن برای معاد بیان کردیم (مانند سوره یس آیه ٨٠) که با صراحت معاد جسمانی و روحانی را تبیین می کند.

٢- نمونه دیگر آیه ٣ و ٤ از سوره قیامت که می فرماید: آیا انسان می پندارد که ما استخوانهای او را جمع نخواهیم کرد، آری قادریم که حتی خطوط سر انگشتانش را مرتب کنیم. که قدرت خداوند بر جمع استخوانها و تسویه سر انگشتان دلیل دیگری بر معاد جسمانی و روحانی می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 483

٣- نمونه سوم، آیاتی که می گوید انسانها از قبرها بر می خیزند، روشن است که قبرها جایگاه جسم انسانهاست البته در نزد دانشمندان اسلام مسلم است که بازگشت جسم بدون روح ممکن نیست (جسم بی روح همان مرده است). در نتیجه آیاتی از این قبیل دلیل روشنی بر معاد جسمانی و روحانی است: وَأَنَّ السّاعَهَ آتِیَهٌ لا رَیبَ فیها وَأَنَّ اللَّ-هَ یَبعَثُ مَن فِی القُبورِ (شکی در قیامت نیست و حتما خداوند تمام کسانیکه در قبرها هستند زنده می کند) (١) و سوره یس آیه ٥١ – ٥٢ و آیات دیگر.

٤- آیاتی که از انواع نعمتهای مادی بهشت (میوه ها – نهرها – خوردنیها و نوشیدنیها – لباسهای مختلف و انواع لذائذ جسمانی دیگر) سخن می گوید. البته لذتها و نعمتهای بهشت منحصر به مادیات نیست و لذائذ معنوی و روحی فراوانی دارد که در بحث بهشت ان شاء الله خواهد آمد، ولی آیاتی از قبیل آنچه در سوره الرحمن آمده به وضوع می فهماند که معاد هم جسمانی و هم روحانی است و برای روح و جسم لذائذی هست. درست است که نعمتهای بهشتی با آنچه در دنیا است فرق دارند و خیلی عالی تر است لیکن همه دلیل معاد جسمانی و روحانی است.

٥- آیاتی که از انواع کیفرها و عذابهای مختلف مجرمان سخن می گوید که بسیاری از آنها بر جسم است این آیات در قرآن فراوان است که به چند آیه اشاره می کنیم:

یَومَ یُحمیٰ عَلَیها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکویٰ بِها جِباهُهُم وَجُنوبُهُم وَظُهورُهُم (روزیکه آنها را در آتش جهنم گرم و سوزنده کرده و با آنها صورتها و پهلوها و پشتهایشان را داغ می کنند). (٢)

یَومَ یُسحَبونَ فِی النّارِ عَلیٰ وُجوهِهِم ذوقوا مَسَّ سَقَرَ (در آن روز که در آتش

__________________

(١) سوره حج، آیه ٧.

(٢) سوره توبه، آیه ٣٥.

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 484

دوزخ بر صورتهایشان کشیده می شوند و به آنها می گویند بچشید آتش دوزخ را). (١)

تَصلیٰ نارًا حامِیَهً * تُسقیٰ مِن عَینٍ آنِیَهٍ * لَیسَ لَهُم طَعامٌ إِلّا مِن ضَریعٍ * لا یُسمِنُ وَلا یُغنی مِن جوعٍ (و در آتش سوزان وارد می گردند – از چشمه ای فوق العاده داغ به آنها می نوشانند – طعامی غیر از ضریع (خار خشک تلخ و بدبو) ندارند – غذایی که نه آنها را فربه می کند و نه رفع گرسنگی می کند). (٢)

کُلَّما نَضِجَت جُلودُهُم بَدَّلناهُم جُلودًا غَیرَها لِیَذوقُوا العَذابَ إِنَّ اللَّ-هَ کانَ عَزیزًا حَکیمًا (هر چه پوست کفار پخته و سخته گردد بجای آن پوست دیگرشان می دهیم تا بچشند عذاب را بدرستیکه خداوند توانای درستکار است). (٣)

از این قبیل آیات بسیار است که در بحث جهنم به آن اشاره می شود و همه دلالت بر معاد جسمانی و روحانی می کند زیرا اگر معاد فقط جنبه روحانی داشت عذابهای جسمانی چه معنایی داشت؟

٦- آیاتی که در قرآن از سخن گفتن اعضای بدن انسان در روز قیامت سخن می گوید که دلیل روشنی بر جسمانی و روحانی بودن معاد می باشد این آیات هم فراوانند که به نمونه هایی اشاره می کنیم:

الیَومَ نَختِمُ عَلیٰ أَفواهِهِم وَتُکَلِّمُنا أَیدیهِم وَتَشهَدُ أَرجُلُهُم بِما کانوا یَکسِبونَ (امروز بر دهان آنها مهر می نهیم و دستهایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان به کارهایی که انجام دادند شهادت می دهند). (٤)

حَتّیٰ إِذا ما جاءوها شَهِدَ عَلَیهِم سَمعُهُم وَأَبصارُهُم وَجُلودُهُم بِما کانوا یَعمَلونَ (وقتی به آن می رسند گوشت و چشم و پوست تنشان به آنچه عمل

__________________

(١) سوره قمر، آیه ٤٨.

(٢) سوره غاشیه، آیه ٤ تا ٧.

(٣) سوره نساء، آیه ٥٦.

(٤) سوره یس، آیه ٦٥.

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 485

کرده اند گواهی می دهند).

وَقالوا لِجُلودِهِم لِمَ شَهِدتُم عَلَینا قالوا أَنطَقَنَا اللَّ-هُ الَّذی أَنطَقَ کُلَّ شَیءٍ وَهُوَ خَلَقَکُم أَوَّلَ مَرَّهٍ وَإِلَیهِ تُرجَعونَ (آنها به پوست تنشان می گویند چرا بر ضد ما گواهی دادی آنها در جواب می گویند آن خدایی که همه را به نطق آورد ما را گویا کرد). (١)

٧- آیاتی که نمونه هایی از معاد را در همین دنیا به صورت جسمانی و روحانی ثابت می کند مانند داستان حضرت ابراهیم و مرغهای چهارگانه که زنده شدند (سوره بقره آیه ٢٦٠)، داستان مقتول بنی اسرائیل که زنده شد (سوره بقره آیه٧١)، داستان عزیر یا ارمیای پیغمبر علیه السلام (سوره بقره آیه ٢٥٩)، داستان حزقیل پیغمبر و زنده شدن گروهی کثیر بعد از مرگشان که در سوره بقره آیه ٢٤٤ به آن اشاره شده، زنده شدن مردگان توسط حضرت عیسی علیه السلام (که در سوره مائده آیه ١١٠ و آل عمران ٤٨ آمده است) و زنده شدن هفتاد نفر بعد از مرگشان در زمان حضرت موسی علیه السلام (بقره آیه ٥٥) همه اینها دلائل محکمی برای جسمانی و روحانی بودن معاد است.

تمرین:

١- درباره چگونگی حیات بعد از مرگ چه نظریاتی وجود دارد؟

٢- شیعه حیات بعد از مرگ را چگونه می داند؟ یک دلیل قرآنی بیاورید.

٣- نمونه هایی از معاد جسمانی و روحانی که در همین دنیا اتفاق افتاده بیان کنید.

__________________

(١) سوره فصلت، آیه ٢٠ و ٢١.

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 486

درس سی و پنجم : برزخ

اشاره

لحظه مرگ انسان در مرز دنیا و آخرت قرار می گیرد و به فرمایش امیر المومنین علیه السلام: لکل دار باب و باب دار الآخره الموت (برای هر خانه ای دری هست و درب خانه آخرت مرگ است). (١)

بطوری که بعضی از احادیث استفاده می شود هنگام مرگ اموری برای ما روشن و آشکار می گردد:

١- دیدن ملک الموت و ملائکه دیگر.

٢- مشاهده پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام.

٣- دیدن جایگاه خود در بهشت یا دوزخ.

٤- تجسم اعمال و توجه به پرونده عمر گذشته.

٥- تجسم اموالی که جمع کرده.

٦- تجسم اولاد و خویشان و دوستان.

٧- تجسم شیطان.

این حالتی است که حتی خوبان و نیکوکاران از آن دلهره دارند و پناه بر خدا می برند. در این هنگام انسان وقتی بعضی از اسرار پشت پرده

__________________

(١) شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید.

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 487

دنیا (جهان برزخ) را می بیند، نتیجه اعمالش آشکار گشته و دست خود را خالی از حسنات و پشت خود را سنگین از بار گناهان می بیند، به شدت از گذشته خویش پشیمان شده و تقاضای بازگشت برای جبران گذشته می کند، حَتّیٰ إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ رَبِّ ارجِعونِ * لَعَلّی أَعمَلُ صالِحًا فیما تَرَکتُ کَلّا إِنَّها کَلِمَهٌ هُوَ قائِلُها (زمانی که مرگ یکی از آنها می رسد می گوید پروردگار من مرا باز گردانید شاید آنچه ترک کردم جبران کرده وعمل صالحی انجام دهم، به او می گویند چنین نیست این سخنی است که او می گوید). (١)

یعنی این سخن را به زبان می گوید و اگر برگردد اعمالش چون گذشته است همانگونه که وقتی مجرمان گرفتار مجازات می شوند چنین می گویند ولی وقتی گرفتاری یا مجازات بر طرف شد غالبا اعمال قبل را تکرار می کنند.

وَ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ: یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ وَ قَدْ هَلَکَ فِیهَا عَالَمٌ کَثِیرٌ فَاجْعَلْ سَفِینَتَکَ فِیهَا الْإِیمَانَ بِاللَّهِ وَ اجْعَلْ زَادَکَ فِیهَا تَقْوَی اللَّهِ وَ اجْعَلْ شِرَاعَهَا التَّوَکُّلَ عَلَی اللَّهِ فَإِنْ نَجَوْتَ فَبِرَحْمَهِ اللَّهِ وَ إِنْ هَلَکْتَ فَبِذُنُوبِکَ وَ أَشَدُّ سَاعَاتِهِ یَوْمَ یُولَدُ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَث…. (جناب لقمان به فرزندش فرمود: ای فرزند عزیزم همانا دنیا دریای عمیقی است و افراد زیادی در آن غرق شدند پس قرار بده کشتی خودت را در دنیا ایمان به خدا و توشه خودت را پرهیزکاری و بادبان آنرا توکل بر خدا پس اگر نجات پیدا کردی به رحمت خداوند است و اگر هلاک شدی به گناهان توست و سخت ترین ساعات انسان روزی است که به دنیا می آید و روزی که می میرد و روزی که مبعوث می شود). (٢)

__________________

(١) سوره مومنون، آیه ٩٩ و ١٠٠.

(٢) بحار الانوار، جلد ٦، صفحه ٢٥٠.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 488

برزخ یا قیامت صغری

هر کس قدم به این جهان میگذارد ناچار چهار دوره را خواهد دید:

١- دوران تولد تا مرگ که عالم دنیاست.

٢- دوره مرگ تا برپایی قیامت که به آن عالم برزخ گفته می شود.

٣- قیامت کبری.

٤- بهشت یا دوزخ.

برزخ به معنای فاصله و حائل بین دو چیز است، در اینجا منظور از برزخ جهانی است که بین دنیا و آخرت است. هنگامی که روح از بدن جدا می شود (قبل از آنکه بار دیگر در قیامت به بدن اصلی برگردد) در یک جسم لطیفی که به آن بدن مثالی می گویند قرار می گیرد و تا برپا شدن قیامت با او خواهد بود، برای اثبات عالم برزخ آیات قرآن و احادیث بسیاری وارد شده است گرچه از طریق عقلی یا حسی (ارتباط با ارواح) هم به اثبات رسیده است.

آیات قرآن درباره برزخ: حَتّیٰ إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ رَبِّ ارجِعونِ * لَعَلّی أَعمَلُ صالِحًا فیما تَرَکتُ کَلّا إِنَّها کَلِمَهٌ هُوَ قائِلُها وَمِن وَرائِهِم بَرزَخٌ إِلیٰ یَومِ یُبعَثونَ (زمانی که مرگ یکی از آنها می رسد می گوید: پروردگار من! مرا بازگردان شاید عمل صالحی در آنچه ترک کردم انجام دهم، چنین نیست این سخنی است که او به زبان می گوید و پشت سر آنها برزخ است تا روزی که مبعوث شوند) (١) (این آیه صریحا به برزخ اشاره کرده است).

وَلا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّ-هِ أَمواتًا بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ (هرگز

__________________

(١) سوره مومنون، آیه ٩٩ و ١٠٠.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 489

گمان مکن آنها که در راه خدا کشته شدند مردگانند بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی می خورند). (١)

وَلا تَقولوا لِمَن یُقتَلُ فی سَبیلِ اللَّ-هِ أَمواتٌ بَل أَحیاءٌ وَل-ٰکِن لا تَشعُرونَ (به آنها که در راه خدا کشته می شوند مرده نگویید بلکه آنها زنده اند ولی شما نمی فهمید). (٢)

این دو آیه حیات برزخی را ثابت می کند، و روزی خوردن شهدا را، و در مقابل عذاب کافران: النّارُ یُعرَضونَ عَلَیها غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَومَ تَقومُ السّاعَهُ أَدخِلوا آلَ فِرعَونَ أَشَدَّ العَذابِ (صبح و شام آتش عذاب است که بر آنان عرضه می شوند و روزی که قیامت برپا شد دستور می دهد آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید) (٣) (از امام صادق روایتی وارد شده است که در دنیا آل فرعون هر صبح و شام در برابر آتش قرار می گیرند (برزخ) و اما در قیامت وَیَومَ تَقومُ السّاعَهُ است (٤)، آیه به وضوح عذاب آل فرعون را دو قسمت کرده: ١ – آتش صبح و شام در برزخ ٢ – شدیدترین عذاب در قیامت.

قبر اولین منزل جهان دیگر

سوال قبر: هنگامی که انسان را در قبر گذاشتند دو فرشته از فرشته های الهی که به آنها نکیر و منکر یا ناکر و نکیر می گویند به سراغ او می آیند و از توحید و نبوت و ولایت و نماز و غیره سوال می کنند.

__________________

(١) سوره آل عمران، آیه ١٦٩.

(٢) سوره بقره، آیه ١٥٤.

(٣) سوره مومن، آیه ٤٦.

(٤) بحار الانوار، جلد ٦، صفحه ٢٨٥.

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 490

عن ابی عبدالله علیه السلام قال: مَنْ أَنْکَرَ ثَلَاثَهَ أَشْیَاءَ فَلَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا، الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَهَ فِی الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَهَ. (از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: هر کس سه چیز را منکر شود از شیعیان ما نیست معراج و سوال در قبر و شفاعت).

امام زین العابدین علیه السلام هر جمعه ای در مسجد پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مردم را موعظه می کرد به گونه ای که مردم آن را حفظ کرده و می نوشتند می فرمود: أَیُّهَا النَّاسُ، اتَّقُوا اللَّهَ، وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ، فَتَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ فِی هذِهِ الدُّنْیَا مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً، وَ مَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً، وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ، وَیْحَکَ یَا ابْنَ آدَمَ الْغَافِلَ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ.

ابْنَ آدَمَ، إِنَّ أَجَلَکَ أَسْرَعُ شَیْ ءٍ إِلَیْکَ، قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَکَ حَثِیثاً یَطْلُبُکَ، وَ یُوشِکُ أَنْ یُدْرِکَکَ، وَ کَأَنْ قَدْ أَوْفَیْتَ أَجَلَکَ، وَ قَبَضَ الْمَلَکُ رُوحَکَ، وَ صِرْتَ إِلی قَبْرِکَ وَحِیداً، فَرَدَّ إِلَیْکَ فِیهِ رُوحَکَ، وَ اقْتَحَمَ عَلَیْکَ فِیهِ مَلَکَانِ نَاکِرٌ وَ نَکِیرٌ لِمُسَاءَلَتِکَ وَ شَدِیدِ امْتِحَانِکَ.

أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا یَسْأَلَانِکَ عَنْ رَبِّکَ الَّذِی کُنْتَ تَعْبُدُهُ، وَ عَنْ نَبِیِّکَ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکَ، و عَنْ دِینِکَ الَّذِی کُنْتَ تَدِینُ بِهِ، وَ عَنْ کِتَابِکَ الَّذِی کُنْتَ تَتْلُوهُ، وَ عَنْ إِمَامِکَ الَّذِی کُنْتَ تَتَوَلَّاهُ، ثُمَّ عَنْ عُمُرِکَ فِیمَا أَفْنَیْتَهُ، وَ مَالِکَ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبْتَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقْتَهُ، فَخُذْ حِذْرَکَ، وَ انْظُرْ لِنَفْسِکَ، وَ أَعِدَّ الْجَوَابَ قَبْلَ الِامْتِحَانِ وَ الْمُسَاءَلَهِ وَ الِاخْتِبَار… (ای مردم تقوای الهی را پیشه کنید و بدانید که به سوی او باز می گردید پس هر کسی خوبیهایی که در این دنیا کرده می یابد و همچنین بدیهایش را که آرزو می کند ای کاش بین من و گناهان فاصله ای طولانی بود و خداوند شما را بر حذر می دارد، وای بر تو ای انسان غافل که از تو غفلت نشده، ای فرزند آدم مرگ تو سریعترین چیز به تو است رو به تو دارد و نزدیک است که تو را بگیرد و گویا اجل رسیده و

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 491

فرشته روحت را گرفته و تو به منزل تنهایی وارد شده ای و روح به تو برگشته و نکیر و منکر برای سوال و امتحان شدید تو حاضرند، آگاه باش: اول چیزی که از تو می پرسند از خدایی است که عبادت می کردی و از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده بود و از دینی که به آن معتقد بودی و از قرآنی که می خواندی و از امامی که ولایتش را پذیرا بودی سپس از عمرت که در چه فنا کردی؟ و مالت را که از کجا بدست آوردی؟ و در چه تلف کردی؟ پس احتیاط را مراعات کن و درباره خود بیندیش و قبل از آزمایش و سوال و امتحان خود را آماده کن… ). (١)

تمرین:

١- انسان در لحظه مرگ چه می بیند؟

٢- هر انسان از تولد به بعد چند دوره را می گذراند؟

٣- برزخ یعنی چه و چه دوره ای است؟

٤- قرآن درباره برزخ چه می گوید؟ آیه ای بنویسید.

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٦، صفحه ٢٢٣.

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 492

درس سی و ششم : نفخه صور — نامه اعمال

پایان دنیا و آغاز جهان دیگر با صیحه ای عظیم

در آیات فراوانی از قرآن مجید اشاره به نفخ صور شده است و از مجموع این آیات استفاده می شود که: دو مرتبه در صور دمیده می شود:

١- در پایان جهان که همه خلایق می میرند و این نفخه مرگ است.

٢- در آستانه برپایی قیامت که همه زنده می شوند و این نفخه حیات است، درباره این دو حادثه مهم قرآن تعبیرات مختلفی دارد: نفخ صور – صیحه – نقر در ناقور – صاخّه – قارعه – زجره.

وَنُفِخَ فِی الصّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّماواتِ وَمَن فِی الأَرضِ إِلّا مَن شاءَ اللَّ-هُ ثُمَّ نُفِخَ فیهِ أُخریٰ فَإِذا هُم قِیامٌ یَنظُرونَ (و در صور دمیده می شود و تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند می میرند مگر کسانی که خدا بخواهد سپس بار دیگر در صور دمیده می شود که ناگهان همه به پا می خیزند و در انتظار حساب و جزا هستند) و آیه های ٨٧ از سوره نمل، ٥١ از سوره یس، ١٣ از سوره حاقه، ١٠١ از سوره مومنون، ٩٩ از کهف، ١٠٢ طه، ١٨ نبا، ٧٣ انعام، و آیه ٥٣ از سوره یس از این واقعه به عنوان صیحه یاد کرده است:

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 493

إِن کانَت إِلّا صَیحَهً واحِدَهً فَإِذا هُم جَمیعٌ لَدَینا مُحضَرونَ (صیحه واحدی بیش نیست که با این صیحه و فریاد همگی نزد ما حاضر می شوند) و نیز ٤٩ یس، ١٥ ص، ٤٢ ق.

و آیه ٨ از سوره مدثر نقر در ناقور: فَإِذا نُقِرَ فِی النّاقورِ * فَذٰلِکَ یَومَئِذٍ یَومٌ عَسیرٌ (هنگامی که در ناقور کوبیده می شود آن روز، روز سختی است).

و آیه ٣٣ سوره عبس صاخه: فَإِذا جاءَتِ الصّاخَّهُ (هنگامی که آن صدای مهیب بیاید).

و آیه ٣ – ١ سوره قارعه از این واقعه مهم به عنوان قارعه یاد کرده است: القارِعَهُ * مَا القارِعَهُ * وَما أَدراکَ مَا القارِعَهُ (آن حادثه کوبنده و چه حادثه کوبنده ای و تو چه می دانی که حادثه کوبنده چیست؟)

و آیه ١٩ صافات به عنوان زَجْره بیان کرده است: فَإِنَّما هِیَ زَجرَهٌ واحِدَهٌ فَإِذا هُم یَنظُرونَ (تنها یک فریاد عظیم واقع می شود که ناگهان همه برخاسته و نگاه می کنند).

از مجموع آیات مذکور استفاده می شود که پایان این دنیا و آغاز جهان دیگر به صورت ناگهانی و با یک صیحه عظیم رخ می دهد و عناوین مذکور همه کنایی می باشد (نفخ به معنای دمیدن و صور به معنای شیپور است)، البته روشن است این حادیث عظیم بوده و دمیدن در یک شیپور عادی نیست بلکه صیحه ای عجیب می باشد که خداوند بزرگ با یک فرمان به سادگی دمیدن در یک شیپور اهل آسمان و زمین را می میراند و با فرمانی دیگر همه را برای برپا شدن قیامت زنده می کند، فاصله این دو فرمان برای ما معلوم نیست.

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 494

صحیفه یا نامه اعمال

در آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام بحث گسترد های درباره نامه اعمال آمده است نامه هایی که تمام اعمال انسان در آن ثبت می شود و روز قیامت کشف و ظاهر می شود.

١- ثبت و ضبط اعمال: وَنَکتُبُ ما قَدَّموا وَآثارَهُم وَکُلَّ شَیءٍ أَحصَیناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ. (و می نویسیم آنچه پیش فرستاده اند و همه چیز را در کتابی ضبط کرده ایم). (١)

وَکُلُّ شَیءٍ فَعَلوهُ فِی الزُّبُرِ * وَکُلُّ صَغیرٍ وَکَبیرٍ مُستَطَرٌ (و هر چه انجام داده اند در کتابی «نامه های اعمال» ثبت است و هر عمل کوچک یا بزرگی نوشته می شود). (٢)

إِنَّ رُسُلَنا یَکتُبونَ ما تَمکُرونَ (حتما فرشتگان ما آنچه مکر می کنید می نویسند). (٣)

أَم یَحسَبونَ أَنّا لا نَسمَعُ سِرَّهُم وَنَجواهُم بَلیٰ وَرُسُلُنا لَدَیهِم یَکتُبونَ (آیا فکر می کنند که ما نمی شنویم سر و رازشان را، آری فرشتگان ما نزد آنها هستند و کارهایشان را می نویسند). (٤)

فَمَن یَعمَل مِنَ الصّالِحاتِ وَهُوَ مُؤمِنٌ فَلا کُفرانَ لِسَعیِهِ وَإِنّا لَهُ کاتِبونَ (هر کس کار شایسته ای انجام دهد و او مومن باشد کوشش او کفران و ضایع نمی شود و حتما برایش می نویسیم). (٥)

٢- ظهور و کشف اعمال: وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَت…عَلِمَت نَفسٌ ما أَحضَرَت

__________________

(١) سوره یس، آیه ١٢.

(٢) سوره قمر، آیه ٣ – ٥٢.

(٣) سوره یونس، آهی ٢١.

(٤) سوره زخرف، آیه ٨٠.

(٥) سوره انبیاء آیه ٩٤.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 495

(روزیکه پرونده ها باز می شود… هر انسانی می فهمد چه آورده است) (١)، بَل بَدا لَهُم ما کانوا یُخفونَ مِن قَبلُ (بلکه ظاهر می شود بر آنها آنچه را که قبلا پنهان می کردند). (٢)

یُنَبَّأُ الإِنسانُ یَومَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَأَخَّرَ (روز قیامت انسان به آنچه قبلا فرستاده و به دنبال داشته آگاه می شود). (٣)

وَکُلَّ إِنسانٍ أَلزَمناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَنُخرِجُ لَهُ یَومَ القِیامَهِ کِتابًا یَلقاهُ مَنشورًا (و نامه عمل هر انسانی را بر گردنش آویزان می کنیم و روز قیامت آن نامه را مقابلش باز کنیم). (٤)

وَوُضِعَ الکِتابُ فَتَرَی المُجرِمینَ مُشفِقینَ مِمّا فیهِ وَیَقولونَ یا وَیلَتَنا مالِ ه-ٰذَا الکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَهً وَلا کَبیرَهً إِلّا أَحصاها وَوَجَدوا ما عَمِلوا حاضِرًا وَلا یَظلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا (نامه عمل گشوده می شود پس می بینی که گنه کاران از آنچه در آن است می ترسند و می گویند وای بر ما این چه نامه ای است که هر کوچک و بزرگی را ضبط کرده و آنچه عمل کرده بودند حاضر می بینند و پروردگارت به احدی ظلم نمی کند). (٥)

نامه اعمال در احادیث معصومین علیهم السلام

امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه ١٤ از سوره اسراء (نامه عمل هر انسانی را بر گردنش قرار می دهیم) می فرماید: خَیْرُهُ وَ شَرُّهُ مَعَهُ حَیْثُ کَانَ لَا یَسْتَطِیعُ فِرَاقَهُ حَتَّی یُعْطَی کِتَابَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ بِمَا عَمِل (خیر و شر انسان به گونه ای همراه

__________________

(١) سوره تکویر، آیه ١٠ و ١٤.

(٢) سوره انعام، آیه ٢٨.

(٣) سوره قیامت، آیه ١٤.

(٤) سوره اسراء، آیه ١٤.

(٥) سوره کهف، آیه ٤٩.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 496

اوست که نمی تواند از آن جدا شود تا اینکه کتابش را که حاوی آنچه عمل کرده به او می دهند). (١)

عن ابی عبد الله علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ دُفِعَ إِلَی الْإِنْسَانِ کِتَابُهُ ثُمَّ قِیلَ لَهُ اقْرَأْ قُلْتُ فَیَعْرِفُ مَا فِیهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یُذَکِّرُهُ فَمَا مِنْ لَحْظَهٍ وَ لَا کَلِمَهٍ وَ لَا نَقْلِ قَدَمٍ وَ لَا شَیْ ءٍ فَعَلَهُ إِلَّا ذَکَرَهُ کَأَنَّهُ فَعَلَهُ تِلْکَ السَّاعَهَ فَلِذَلِکَ قَالُوا یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَهً وَ لا کَبِیرَهً إِلَّا أَحْصاها (امام صادق علیه السلام فرمودند: هنگامی که قیامت برپا می شود نامه عمل انسان را به دست او می دهند سپس به او گفته می شود بخوان، راوی می گوید آیا آنچه در آن هست می شناسد؟ حضرت فرمودند: خداوند به او یادآوری می کند بطوری که هیچ لحظه و سخن گفتن و قدم برداشتن و چیز دیگری که عمل کرده نیست مگر اینکه خداوند همه را به یاد او می آورد به گونه ای که گویا در همان ساعت انجام داده است و لذا می گویند ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ کار کوچک و بزرگی نیست مگر اینکه آن را شمارش کرده و ثبت نموده است). (٢)

نامه عمل چیست؟

آنچه حتمی و مسلم است اینکه تمام اعمال و رفتار انسانها ثبت و ضبط می شود، آیا مانند ورقها و کاغذها و کتاب است یا بصورتی دیگر؟ تفسیرهای مختلفی در این باب آمده است، مرحوم فیض کاشانی در تفسیر صافی می گوید: نامه اعمال کنایه از روح آدمی است که آثار

__________________

(١) نور الثقلین، جلد سوم، صفحه ١٤٤.

(٢) پیام قرآن، جلد ٦، صفحه ١٠١.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 497

اعمالش در آن نقش می بندد و مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می فرماید: نامه اعمال حقایق اعمال انسان را در بر دارد و مانند خطوط و نقوش معمولی در کتابهای دنیا نیست بلکه آن نفس اعمال انسانی است که خداوند آدمی را آشکارا بر آن آگاه می کند و هیچ دلیلی بهتر از مشاهده نیست، ایشان از آیه ٣٠ سوره آل عمران استفاده کرده که می فرماید: (روزی که هر انسانی اعمال نیک و بد خود را حاضر می بیند). (١)

و بعضی نامه اعمال را تشبیه به فیلمهای ویدئویی و نوارهای ضبط صوت نموده اند، در هر صورت چونکه نامه اعمال در قرآن و روایات بسیاری آمده است ما باید به آن اعتقاد داشته باشیم هر چند کیفیت آنرا تفصیلا ندانیم.

تمرین:

١- منظور از نفخ صور چیست و چه زمانی واقع می شود؟

٢- امام باقر علیه السلام درباره نامه عمل چه می فرمایند؟

٣- نامه عمل چیست توضیح دهید؟

__________________

(١) المیزان، جلد ١٣، صفه ٥٨.

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 498

درس سی و هفتم : شاهدان قیامت و میزان اعمال

اشاره

خداوند متعال بر کلیه اعمال خوب و بد مردم آگاهی کامل دارد چه کارهایی که آشکارا انجام داده اند و چه آنها که در نهان بوده است ولی مشیت حکیمانه خداوند بر این تعلق گرفته که در قیامت حسابهای مردم بر معیار پرونده اعمال و شهادت گواهان رسیدگی شود، این شاهدان عبارتند از:

١- خداوند: که نخستین گواه است: إِنَّ اللَّ-هَ عَلیٰ کُلِّ شَیءٍ شَهیدٌ (همانا خداوند بر همه چیز گواه است) (١)، إِنَّ اللَّ-هَ کانَ عَلَیکُم رَقیبًا (همانا خداوند مراقب شماست) (٢)، فَإِلَینا مَرجِعُهُم ثُمَّ اللَّ-هُ شَهیدٌ عَلیٰ ما یَفعَلونَ (بازگشت همه به سوی ماست پس خداوند گواه است بر آنچه انجام می دهند). (٣)

٢- انبیاء و امامان علیهم السلام: وَیَکونَ الرَّسولُ عَلَیکُم شَهیدًا (پیغمبر بر شما گواه می باشد)(٤)، وَجِئنا بِکَ عَلیٰ ه-ٰؤُلاءِ شَهیدًا (و می آوریم تو را در حالیکه بر آنها گواه و شاهد هستی)(٥)، وَیَومَ نَبعَثُ فی کُلِّ أُمَّهٍ شَهیدًا عَلَیهِم مِن أَنفُسِهِم (و روزی که می آوریم در هر امتی گواه و شاهدی از خودشان). (٦)

__________________

(١) سوره مومن، آیه ٥١.

(٢) سوره نساء آیه ١.

(٣) سوره یونس، آیه ٤٦.

(٤) سوره بقره، آیه ١٣٧.

(٥) سوره نساء، آیه ٤٣.

(٦) سوره نحل، آیه ٨٦.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 499

ابوبصیر از امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خداوند متعال: وَکَذٰلِکَ جَعَلناکُم أُمَّهً وَسَطًا لِتَکونوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَیَکونَ الرَّسولُ عَلَیکُم شَهیدًا چنین فرمودند: نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ مَا ضَیَّعُوا مِنْهُ. (ما شاهدان بر مردم هستیم به آنچه نزد آنها ار حلال و حرام هست و آنچه را ضایع کردند) (١)، در حدیث دیگر فرمودند: (ما امت وسطی و شاهدان خداوند بر خلقش و حجتهای خداوند در زمین هستیم). (٢)

٣- فرشتگان: وَجاءَت کُلُّ نَفسٍ مَعَها سائِقٌ وَشَهیدٌ (و می آید هر انسانی در حالیکه فرشته ای او را می برد و فرشته ای شاهد کارهای اوست)، ما یَلفِظُ مِن قَولٍ إِلّا لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ (هیچ کلمه ای بیان نمی شود مگر اینکه برایش مراقبی حاضر است). (٣)

امیر المومنین در دعای کمیل می فرماید: وَ کُلَّ سَیِّئَهٍ أَمَرْتَ بِإِثْبَاتِهَا الْکِرَامَ الْکَاتِبِینَ الَّذِینَ وَکَّلْتَهُمْ بِحِفْظِ مَا یَکُونُ مِنِّی وَ جَعَلْتَهُمْ شُهُوداً عَلَیَّ مَعَ جَوَارِحِی (… خداوند! ببخش هر گناهی که به فرشتگان شایسته امر فرمودی ثبت و حفظ کنند و آنها را همراه اعضایم شاهدان من قرار دادی).

٤- زمین: یَومَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخبارَها (زمین در قیامت اخبارش را بازگو می کند)، پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم وقتی آیه مذکور را خواندند فرمودند: أتدرون ما أخبارها؟ جاءَنی جبرئیل وقال: خبرها، إذا کان یوم القیامه أخبرت بکل عملٍ عُمِلَ علی ظهرها (آیا می دانید اخبار زمین چیست؟ جبرئیل به من گفت روز قیامت

__________________

(١) تفسیر نور الثقلین، جلد ١، صفحه ١٣٤.

(٢) همان منبع.

(٣) سوره ق، آیه ٢١ و ١٨.

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 500

زمین خبر می دهد به آنچه بر آن انجام گرفته است). (١)

قال علی علیه السلام: صَلُّوا مِنَ الْمَسَاجِدِ فِی بِقَاعٍ مُخْتَلِفَهٍ فَإِنَّ کُلَّ بُقْعَهٍ تَشْهَدُ لِلْمُصَلِّی عَلَیْهَا یَوْمَ الْقِیَامَه (حضرت علی علیه السلام فرمود: در قسمتهای مختلف مساجد نماز بخوانید زیرا هر قسمتی روز قیامت برای نمازگزار شهادت می دهد) و همچنین امیر المومنین علیه السلام وقتی موجودی بیت المال را بین صاحبان حق تقسیم می کرد و خزینه خالی می شد دو رکعت نماز می خواند و خطاب به زمین بیت المال می فرمود: در قیامت شهادت بده که من به حق اموال را در تو جمع کرده و به حق توزیع کردم. (٢)

٥- زمان (شب و روز): قال ابوعبد الله علیه السلام: مَا مِنْ یَوْمٍ یَأْتِی عَلَی ابْنِ آدَمَ إِلَّا قَالَ لَهُ ذَلِکَ الْیَوْمُ: یَا ابْنَ آدَمَ أَنَا یَوْمٌ جَدِیدٌ وَ أَنَا عَلَیْکَ شَهِیدٌ فَقُلْ فِیَّ خَیْراً وَ اعْمَلْ فِیَّ خَیْراً أَشْهَدْ لَکَ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَإِنَّکَ لَنْ تَرَانِی بَعْدَهَا أَبَداً (امام صادق علیه السلام فرمودند: هیچ روزی برای انسان نمی آید مگر اینکه آن روز می گوید: ای فرزند آدم! من روز جدیدی هستم و بر تو شاهدم پس در این روز خیر بگو تا روز قیامت بر تو شهادت دهم پس تو هرگز بعد از این مرا نخواهی دید).

و عنه عن ابیه علیه السلام قَالَ: اللَّیْلُ إِذَا أَقْبَلَ نَادَی مُنَادٍ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ الْخَلَائِقُ إِلَّا الثَّقَلَیْنِ یَا ابْنَ آدَمَ إِنِّی خَلْقٌ جَدِیدٌ إِنِّی عَلَی مَا فِیَّ شَهِیدٌ فَخُذْ مِنِّی فَإِنِّی لَوْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ لَمْ أَرْجِعْ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَمْ تَزْدَدْ فِیَّ مِنْ حَسَنَهٍ وَ لَمْ تَسْتَعْتِبْ فِیَّ مِنْ سَیِّئَهٍ وَ کَذَلِکَ یَقُولُ النَّهَارُ إِذَا أَدْبَرَ اللَّیْلُ (امام صادق علیه السلام از پدرشان امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمودند: زمانی که شب می شود منادی فریاد می زند که غیر از جن و انس همه می شنوند:

__________________

(١) الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ، جلد ٦، صفحه ٣٨٠.

(٢) لئالی الاخبار، صفحه ٤٦٢.

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 501

می گوید: ای فرزند آدم همانا من بر آنچه که در من واقع می شود شاهد هستم پس توشه ات را از من بگیر زیرا اگر خورشید طلوع کرد دیگر نمی توانی کار خوبی در من زیاد کنی و نمی توانی از گناهی در من باز گردی و همین فریاد را روز دارد وقتی که شب گذشت).(١)

٦- اعضاء و جوارح انسان: یَومَ تَشهَدُ عَلَیهِم أَلسِنَتُهُم وَأَیدیهِم وَأَرجُلُهُم بِما کانوا یَعمَلونَ (روزیکه زبانها و دستها و پاهای مردم بر آنها گواهی می دهد) (٢)، الیَومَ نَختِمُ عَلیٰ أَفواهِهِم وَتُکَلِّمُنا أَیدیهِم وَتَشهَدُ أَرجُلُهُم بِما کانوا یَکسِبونَ (روزیکه بر لبها مهر می زنیم و دستها و پاهایشان به آنچه عمل کردند گواهی می دهد) (٣)، شَهِدَ عَلَیهِم سَمعُهُم وَأَبصارُهُم وَجُلودُهُم بِما کانوا یَعمَلونَ (روز قیامت گوش و چشم و پوستهایشان به آنچه عمل کرده اند شهادت می دهند). (٤)

٧- حضور خود عمل (تجسم عمل که فوق شهادت است): یَومَئِذٍ یَصدُرُ النّاسُ أَشتاتًا لِیُرَوا أَعمالَهُم * فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّهٍ خَیرًا یَرَهُ * وَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ (در آنروز مردم به صورت گروههای مختلف از قبرها خارج می شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود، پس هر کس ذره ای کار خوب کرده آنرا می بیند و هر کس ذره ای کار بد کرده آنرا می بیند)(٥)، وَوَجَدوا ما عَمِلوا حاضِرًا وَلا یَظلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا (و همه اعمال خود را حاضر می بینند و پروردگارت به احدی ظلم نمی کند) (٦)، یَومَ تَجِدُ کُلُّ نَفسٍ ما عَمِلَت مِن خَیرٍ مُحضَرًا وَما عَمِلَت مِن سوءٍ تَوَدُّ لَو أَنَّ بَینَها وَبَینَهُ أَمَدًا بَعیدًا

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٣٢٥.

(٢) سوره نور، آیه ٢٤.

(٣) سوره یس، آیه ٦٥.

(٤) سوره فصلت، آیه ٢٠.

(٥) سوره زلزال، آیه ٦ تا آخر.

(٦) سوره کهف، آیه ٤٩.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 502

(روزی که هر کس آنچه کار نیک انجام داده حاضر می بیند و دوست دارد میان او و بدیهایش که حاضر شده، فاصله زیاد بود). (١)

مساله حضور و تجسم عمل در احادیث بسیاری وارد شده است، به گونه ای که مرحوم شیخ بهائی می گوید: تجسم الأعمال فی النشأه الأخرویه قد ورد فی أحادیث متکثره من طرق المخالف و المؤالف (تجسم اعمال در جهان دیگر در احادیث بسیاری از شیعه و سنی نقل شده است). (٢)

برای نمونه به یک حدیث از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم اشاره می کنیم: …فإذا خرجوا من قبورهم، خرج مع کل إنسان عمله الذی کان عمله فی دار الدنیا، لأن عمل کل إنسان یصحبه فی قبره (زمانیکه انسانها از قبرهایشان خارج می شوند همراه هر انسان عملی که در دنیا انجام داده هم می آید زیرا عمل هر انسانی در قبر همراه اوست). (٣)

میزان اعمال در قیامت

در قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام از میزان قیامت سخن بسیار گفته شده است، میزان وسیله سنجش است، میزان هر چیز مناسب با همان چیز است، میزان بقال ترازوی اوست و میزان آب و برق کنتور مخصوص هر کدام، و میزان گرمی و سردی هوا دماسنج است و بالاخره میزان قیامت وسیله سنجش اعمال مردم می باشد.

قبل از اینکه به تفسیر و معنای میزان قیامت بپردازیم به آیات قرآن در

__________________

(١) سوره آل عمران، آیه ٣٠.

(٢) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٢٨.

(٣) تفسیر برهان، جلد ٤، صفحه ٨٧.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 503

این امور دقت کنیم:

وَنَضَعُ المَوازینَ القِسطَ لِیَومِ القِیامَهِ فَلا تُظلَمُ نَفسٌ شَیئًا وَإِن کانَ مِثقالَ حَبَّهٍ مِن خَردَلٍ أَتَینا بِها وَکَفیٰ بِنا حاسِبینَ (و قرار می دهیم میزانهای عدالت برای روز قیامت پس به احدی ظلم نمی شود و اگر عمل ذره ای کوچک باشد آن را می آوریم و کافی است ما را که حسابگر هستیم).(١)

وَالوَزنُ یَومَئِذٍ الحَقُّ فَمَن ثَقُلَت مَوازینُهُ فَأُول-ٰئِکَ هُمُ المُفلِحونَ * وَمَن خَفَّت مَوازینُهُ فَأُول-ٰئِکَ الَّذینَ خَسِروا أَنفُسَهُم بِما کانوا بِآیاتِنا یَظلِمونَ (وزن و سنجش در قیامت حق است پس هر کس میزانش سنگین باشد از رستگاران است و هر که میزانش سبک باشد از کسانی است که زیان کرده اند چون به آیات ما ستم کردند). (٢)

فَأَمّا مَن ثَقُلَت مَوازینُهُ * فَهُوَ فی عیشَهٍ راضِیَهٍ * وَأَمّا مَن خَفَّت مَوازینُهُ * فَأُمُّهُ هاوِیَهٌ (پس هر کس میزانش سنگین باشد او در یک زندگی پسندیده ای است و هر کس میزانش سبک باشد پس جایگاهش در دوزخ است). (٣)

میزان قیامت چیست؟ مرحوم طبرسی می گویند: وزن عبارت از عدل در آخرت است و اینکه به احدی ظلم نمی شود یا مراد از وزن ظهور مقدار عظمت و ارزش مومن، و ذلت و بی ارزشی کافر است همانطور که در سوره کهف آیه ١٠٥ درباره مشرکین چنین آمده: فَلا نُقیمُ لَهُم یَومَ القِیامَهِ وَزنًا (برای آنان وزن و ارزشی قرار نمی دهیم) و منظور از آیه: ثَقُلَت مَوازینُهُ یعنی برتری داشته باشد خوبیهایش و زیاد باشد خیراتش، و منظور از

__________________

(١) سوره انبیاء، آیه ٤٨.

(٢) سوره اعراف، آیه ٧.

(٣) سوره قارعه، آیه ٥.

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 504

خَفَّت مَوازینُهُ یعنی سبک باشد خوبیها و کم باشد طاعاتش (١) (آنچه از مرحوم طبرسی نقل شد در ضمن روایتی که هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام نقل می کند آمده است). (٢)

موازین قیامت چه کسانی هستند؟ در ذیل صفحه ٢٤٢ از جلد هفتم بحار الانوار، خلاصه ای از تفسیر صافی در بیان معنای میزان آورده شده و در نهایت چنین آمده: میزان مردم در روز قیامت آن چیزی است که قدر و قیمت هر انسانی با آن چیز به حسب عقیده و خلق و عملش سنجیده می شود تا اینکه جزای هر انسانی داده شود. این وسیله سنجش، انبیاء و اوصیاء هستند، زیرا قیمت و ارزش هر انسانی به مقدار متابعتش از آنها و نزدیکی او به سیره آنهاست و بی وزنی هر کسی به میزان دوری او از انبیاء و اوصیاء است، در کافی و معانی الاخبار از امام صادق علیه السلام نقل شده که در تفسیر آیه: وَنَضَعُ المَوازینَ القِسطَ لِیَومِ القِیامَهِ (ما میزانهای عدالت را در روز قیامت قرار می دهیم) فرمودند: هُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاء یعنی آنها میزان ها انبیاء و اوصیاء هستند، در روایت دیگری فرمودند: نحن الْمَوازِینَ الْقِسْطَ (ما میزانهای عدالت هستیم). (٣)

مرحوم علامه مجلسی از شیخ مفید نقل می کند که در روایت آمده: أن أمیر المؤمنین، و الأئمه من ذریته علیهم السلام هم الموازین (همانا امیر المومنین و امامان و ذریه او علیهم السلام میزانهای عدل در قیامت هستند). (٤)

در زیارت مطلقه اول از زیارات حضرت علی علیه السلام آمده است: السَّلَامُ

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٤٧ و ٢٤٣.

(٢) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٤٨.

(٣) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٤٣.

(٤) همان منبع، صفحه ٢٥٢.

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 505

عَلَی مِیزَانِ الْأَعْمَال (سلام بر میزان اعمال). (١)

بنابر آنچه بیان شد میزان همان عدل الهی است و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام نمونه و مظهر عدل او هستند و به قول بعضی محققین، پیشوایان معصوم به منزله یک کفه ترازو هستند و انسانها با اعمال و عقاید و نیاتشان به منزله کفه دیگر هستند و با یکدیگر موازنه و مقایسه می شوند و هر اندازه اعمال و عقاید ما به عقاید و اعمال آنها شباهت و نزدیکی داشته باشد میزان عمل ما سنگین است، چنانچه مرحوم طبرسی در مجمع البیان ذیل آیه ١٠٥ سوره کهف می گوید: در روایت صحیح داریم که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: إنّه لیأتی الرّجل العظیم السّمین یوم القیامه لا یزن جناح بَعُوضَه (در روز قیامت مردانی فربه و عظیم الجثه را می آورند که به اندازه بال مگسی وزن ندارند)، یعنی بی وزن و بی ارزش هستند چرا که اعمال و افکار و شخصیت آنها بر خلاف قیافه ظاهرشان کوچک و سبک بوده است.

تمرین:

١- شاهدان قیامت چه کسانی هستند؟ بطور فشرده بیان کنید.

٢- میزان یعنی چه و میزان قیامت چیست؟

٣- موازین قیامت چه کسانی هستند؟

__________________

(١) مفاتیح الجنان.

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 506

درس سی و هشتم : در قیامت از چه چیزهائی سوال می شود؟

اشاره

روز قیامت ابتدا از مواردی سوال می شود که توجه به آنها اهمیت داشته و سازنده است.

عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِی علیه السلام قَالَ: قَالَ النَّبِی صلی الله علیه وآله وسلم: أَوَّلُ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (امام رضا از پدرانش از علی علیه السلام نقل کرده که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: اول چیزی که از انسان سوال می شود محبت ما اهلبیت است). (١)

عن ابی بصیر قال: سمعت اباجعفر علیه السلام یقول: أَوَّلُ مَا یُحَاسَبُ الْعَبْدُ الصَّلَاهُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا (ابو بصیر می گوید از امام باقر علیه السلام شنیدم می فرمود: اول چیزی که مورد محاسبه قرار می گیرد نماز است که اگر قبول شد دیگر عبادات هم قبول است). (٢)

حدیث قبل اولین سوال در عقیده است و حدیث دوم اولین سوال در عمل می باشد.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّه: إِنَّ السَّمعَ وَالبَصَرَ وَالفُؤادَ کُلُّ أُول-ٰئِکَ کانَ عَنهُ مَسئولًا ًقَالَ: یُسْأَلُ السَّمْعُ عَمَّا یَسْمَعُ وَ الْبَصَرُ عَمَّا یَطْرِفُ وَ الْفُؤَادُ عَمَّا عَقَدَ عَلَیْه (امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خداوند (همانا نسبت به گوش و چشم و

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٦٠.

(٢) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٦٧.

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 507

قلب مسئول است) فرمودند: سوال می شود از آنچه گوش شنیده و از آنچه چشم دیده و از آنچه که قلب دلبستگی پیدا کرده است). (١)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم أَنَا أَوَّلُ قَادِمٍ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ یَقْدَمُ عَلَیَّ کِتَابُ اللَّهِ ثُمَّ یَقْدَمُ عَلَیَّ أَهْلُ بَیْتِی ثُمَّ یَقْدَمُ عَلَیَّ أُمَّتِی فَیَقِفُونَ فَیَسْأَلُهُمْ مَا فَعَلْتُمْ فِی کِتَابِی وَ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُم (از امام صادق علیه السلام نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: من اولین کسی هستم که به پیشگاه خداوند حاضر می شوم سپس کتاب خدا (قرآن) بر من وارد می شود و آنگاه اهل بیتم و سپس امتم بر من وارد می شوند آنها می ایستند و خداوند از آنها می پرسد با کتاب من و اهلبیت پیغمبرتان چه کردید؟). (٢)

عن الکاظم عن آبائه علیهم السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم : لَا تَزُولُ قَدَمُ عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ: عَنْ جَسَدِهِ فِیمَا أَبْلَاهُ، وَ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ، عَنْ مَالِهِ مِمَّا اکْتَسَبَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ، وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (امام کاظم علیه السلام از پدرانشان نقل کرده که رسول خدا فرمودند: در قیامت هیچ بنده ای قدم از قدم بر نمی دارد تا از چهار چیز بازپرسی شود از عمرش که در چه راهی صرف کرده و از جوانیش که در چه راهی آنرا از دست داده؟ و از مالش که از کجا آورده و در چه راهی مصرف کرده؟ و از محبت ما اهلبیت). (٣)

محاسبه حق الناس در روز قیامت

از مواردی که محاسبه اش بسیار سخت و دقیق است حقوقی است که مردم بر یکدیگر دارند این حقوق را تا صاحب حق نبخشد خداوند نمی بخشد احادیث بسیاری در این مورد آمده است که به بعضی از آنها

__________________

(١) همان منبع.

(٢) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٦٥.

(٣) بحار الانوار، جلد ٧، صفحه ٢٥٨.

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 508

اشاره می کنیم:

قال علی علیه السلام : …أَمَّا الذَّنْبُ الَّذِی لَا یُغْفَرُ فَمَظَالِمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا بَرَزَ لِخَلْقِهِ أَقْسَمَ قَسَماً عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَجُوزُنِی ظُلْمُ ظَالِمٍ وَ لَوْ کَفٌّ بِکَفٍّ … فَیَقْتَصُّ لِلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ حَتَّی لَا تَبْقَی لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ مَظْلِمَه (علی علیه السلام فرمودند: … گناهی که بخشیده نمی شود ظلم و ستم بندگان نسبت به یکدیگر است همانا خداوند روز قیامت به عزت و جلال خود سوگند یاد می کند که از ظلم هیچ ظالمی نمی گذرد اگر چه به مقدار زدن دستی به دست دیگر باشد پس خداوند به طور کامل حقوق ضایع شده را باز می گیرد تا از کسی نزد دیگری مظلمه ای نماند). (١)

علی علیه السلام فرمود: روزی رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با اصحاب خود نماز گزارده سپس فرمود در اینجا کسی از قبیله بنی نجار نیست؟ دوست آنها جلوی درب بهشت زندانی گشته است (به او اجازه ورود نداده اند) به خاطر سه درهم که به فلان شخص یهودی بدهی داشته با آنکه مدیون از شهداء است. (٢)

قال ابوجعفر علیه السلام: کُلُّ ذَنْبٍ یُکَفِّرُهُ الْقَتْلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا الدَّیْنَ لَا کَفَّارَهَ لَهُ إِلَّا الْأَدَاءُ أَوْ یُرْضَی صَاحِبُهُ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی لَهُ الْحَقُّ (امام باقر علیه السلام فرمودند: کشته شدن در راه خداوند کفاره هر گناهی است مگر بدهی زیرا بدهی هیچ کفاره ای ندارد مگر پرداخت آن یا دوستش بپردازد یا طلبکار ببخشد). (٣)

روزی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم خطاب به مردم فرمودند: می دانید فقیر و مفلس کیست؟ عرض کردند: ما به کسی که مال و منال ندارد مفلس می گوییم، حضرت فرمودند: مفلس امت من کسی است که با داشتن نماز و

__________________

(١) معاد فلسفی، جلد ٣، صفحه ١٧٢، از کافی.

(٢) معاد فلسفی، جلد ٣، صفحه ١٩٤، احتجاج طبرسی.

(٣) همان منبع، صفحه ١٩٥، از وسائل الشیعه.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 509

روزه و زکات وارد محشر می شود اما کسانی را دشنام یا نسبت ناروا داده و به مال بعضی تجاوز کرده و به بعضی کتک زده … برای جبران گناهانش از حسناتش به این و آن می دهند اگر حسناتش تمام شود از گناهان صاحبان حق به حساب او می گذارند سپس او را در آتش می اندازند. (١)

قال ابوعبدالله علیه السلام: أَمَا إِنَّهُ مَا ظَفِرَ أَحَدٌ بِخَیْرٍ مِنْ ظَفَرٍ بِالظُّلْمِ أَمَا إِنَّ الْمَظْلُومَ یَأْخُذُ مِنْ دِینِ الظَّالِمِ أَکْثَرَ مِمَّا یَأْخُذُ الظَّالِمُ مِنْ مَالِ الْمَظْلُوم (امام صادق علیه السلام فرمودند: آگاه باشید که کسی از راه ظلم به خیری نمی رسد بدانید که مظلوم می گیرد از دین ظالم بیشتر از آنچه از مال مظلوم گرفته است). (٢)

صراط دنیا و آخرت چیست؟

صراط در لغت به معنای طریق و راه است و در اصطلاح آیات قرآن و احادیث اهلبیت علیهم السلام صراط بر دو معنا استعمال شده است یکی صراط دنیوی و دیگر صراط اخروی.

صراط دنیا عبارت است: از راه سعادت و نجات و رستگاری، چنانچه در قرآن آمده: وَأَنَّ ه-ٰذا صِراطی مُستَقیمًا فَاتَّبِعوهُ وَلا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُم عَن سَبیلِهِ (همانا این راه من است که مستقیم می باشد پس آنرا متابعت کنید و راههای دیگر را پیروی نکنید که شما را از حق جدا می کند). (٣)

وَه-ٰذا صِراطُ رَبِّکَ مُستَقیمًا (این راه پروردگار توست که مستقیم است) (٤)، این صراط دنیا در احادیث به تعبیرات مختلفه آمده، از قبیل: راه معرفت خداوند، اسلام، دین، قرآن، پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم، امیر المومنین علیه السلام،

__________________

(١) معاد فلسفی، جلد ٣، از مسند احمد و صحیح مسلم.

(٢) همان منبع، از کافی.

(٣) سوره انعام، آیه ١٥١.

(٤) سوره انعام، آیه ١٢٦.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 510

ائمه طاهرین علیهم السلام و همه به یک معنی اشاره دارد که همان طریق سعادت و رستگاری است و مراد از عبور از این صراط تحصیل عقاید حقه (از معرفت خداوند و صفات او و معرفت انبیاء و ائمه علیهم السلام و سایر اعتقادات) و عمل به وظایف دینی و تحصیل اخلاق حمیده است، معلوم است که این صراط از مو باریکتر و از شمشیر برنده تر می باشد و هر کس با دقت و توجه سیر کرد از صراط آخرت می گذرد.

صراط آخرت عبارت است از جسر و پلی که روی جهنم کشیده شده است و آخر این پل بهشت برین می باش و هر کس آنرا به سلامت طی کند به سعادت ابدی رسیده و در بهشت جاودان مستقر می گردد و هر کس نتواند بگذرد در آتش دوزخ سقوط کرده و معذب خواهد بود.

وَإِن مِنکُم إِلّا وارِدُها کانَ عَلیٰ رَبِّکَ حَتمًا مَقضِیًّا * ثُمَّ نُنَجِّی الَّذینَ اتَّقَوا وَنَذَرُ الظّالِمینَ فیها جِثِیًّا (و هیچ یک از شما نیست مگر اینکه وارد دوزخ می شود این امر از طرف پروردگار تو حتمی است سپس پرهیزکاران را نجات می دهیم و ستمکاران را به حال ذلت و زبونی در آن رها می کنیم). (١) ذیل آیه مذکور حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده که فرمودند: بعضی مانند برق از صراط عبور می کنند و بعضی چون باد و گروهی مانند اسب و گروهی مانند کسی که در حال دویدن است و بعضی مانند راه رفتن انسان و این بستگی به اعمال هر کدام دارد و جابر بن عبدالله انصاری می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که فرمودند: هیچ نیکوکار و یا فاجری نیست مگر اینکه داخل دوزخ می شود اما برای مومنین سرد و سالم است همینطور که آتش برای ابراهیم علیه السلام بود سپس متقین نجات پیدا می کنند و ستمکاران در آتش می افتند. (٢)

__________________

(١) سوره مریم، آیه ٧٢.

(٢) تفسیر نور الثقلین، جلد ٣، صفحه ٣٥٣.

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 511

هر کس بر صراط دنیا ثابت باشد بر صراط آخرت نمی لغزد

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصِّرَاطِ فَقَالَ هُوَ الطَّرِیقُ إِلَی مَعْرِفَهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَهِ فَأَمَّا الصِّرَاطُ الَّذِی فِی الدُّنْیَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمَفْرُوضُ الطَّاعَهِ مَنْ عَرَفَهُ فِی الدُّنْیَا وَ اقْتَدَی بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَی الصِّرَاطِ الَّذِی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی الْآخِرَهِ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ فِی الدُّنْیَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِی الْآخِرَهِ فَتَرَدَّی فِی نَارِ جَهَنَّمَ. (مفضل می گوید از امام صادق علیه السلام درباره صراط سوال کردم فرمودند: صراط همان طریق به سوی معرفت خداوند متعال است و دو صراط هست یکی در دنیا و دیگری در آخرت، اما صراط دنیا همان امام واجب الاطاعه است هر کس او را بشناسد و از هدایتش پیروی کند از صراط آخرت که پلی روی جهنم است می گذرد و هر کس او را نشناسد قدمش بر صراط آخرت می لغزد و در آتش جهنم سقوط می کند). (١)

ذیل آیه اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیمَ از سوره حمد احادیث بسیاری در تفاسیر روایی وارده شده که به بعضی از آنها از تفسیر نور الثقلین اشاره می کنیم. قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: …اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ صِرَاطَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُمُ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِم (رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: صراط مستقیم، راه انبیاء است و آنها هستند که خداوند بر ایشان نعمت داده است).

امام صادق علیه السلام فرمود صراط مستقیم راه و معرفت امام است.

و در حدیث دیگر فرمود: و الله نحن الصراط المستقیم.

و در حدیث دیگر در تفسیر صِراطَ الَّذینَ أَنعَمتَ عَلَیهِم فرمود: یعنی

__________________

(١) بحار الانوار، جلد ٨، صفحه ٦٦.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 512

محمّدا و ذریته صلوات اللّه علیهم.

امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه فرمود: ما طریق واضح و صراط مستقیم به سوی خدای عزوجل هستیم و ما از نعمتهای خدا بر خلقش هستیم. (١)

و در حدیث دیگر امام صادق علیه السلام فرمودند: وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِین علیه السلام.

قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَی جَهَنَّمَ لَمْ یَجُزْ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ جَوَازٌ فِیهِ بِوَلَایَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِب علیه السلام وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ یَعْنِی عَنْ وَلَایَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: وقتی قیامت برپا شود و صراط را بر جهنم قرار دهند هیچ کس از آن عبور نمی کند مگر کسی که با او جوازی باشد که در آن ولایت علی بن ابیطالب علیه السلام باشد و این است قول خداوند: نگه دارید آنها را که مسئولند یعنی از ولایت علی بن ابیطالب سوال می شوند).

و در حدیث دیگر پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: ثابت قدم ترین شما بر صراط کسی است که محبتش به اهلبیت من بیشتر باشد. (٢)

تمرین:

١- در قیامت از چه چیزهایی سوال می شود؟

٢- از نظر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فقیر و مفلس کیست؟

٣- صراط دنیا و آخرت چیست؟

٤- امام صادق علیه السلام درباره صراط (به مفضل) چه فرمودند؟

__________________

(١) تفسیر نور الثقلین، جلد ١، صفحه ٢٠ تا ٢٤.

(٢) بحار الانوار، جلد ٨، صفحه ٦٨ و ٦٩.

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 513

درس سی و نهم : بهشت و بهشتیان، دوزخ و دوزخیان

اشاره

سرنوشت نهایی انسان سرانجام بهشت و یا دوزخ است، این پایان قیامت و ابتدای زندگی نوین است بهشت یعنی کانون انواع نعمتهای معنوی و مادی و دوزخ یعنی کانون انواع رنجها و شکنجه ها و سختیها، آیات و احادیث بسیاری درباره صفات بهشت و بهشتیان و نعمتهای مختلف آن آمده است این نعمتها روحانی و جسمانی است و قبلا بیان شد که معاد جسمانی و روحانی است و باید جسم و روح بهره مند گردند.

فقط فهرستی از این نعمتها را بیان می کنیم.

نعمتهای جسمانی

١- باغهای بهشتی: که در بیش از یکصد آیه قرآن مجید تعبیر جنت و جنات و … آمده است، باغهایی که قابل مقایسه با باغهای دنیا نیست و اصلا برای ما قابل درک نیست.

٢- قصرهای بهشت: تعبیرهایی مانند و وَمَسَ-ٰکِنَ طَیِّبَهً می فهماند که محل سکونت بهشتیان تمام مزایا را دارد.

٣- فرشها و تختهای گوناگون: از نعمتهای جالب بهشت فرشهای زیبا

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 514

و دل انگیز است که با تعبیرهای مختلف نقل شده است.

٤- غذاهای بهشتی: از مجموع آیات قرآن استفاده می شود که غذاهای بهشت کاملا متنوع است و جمله مِمَّا یَشْتَهُونَ (از هر نوع بخواهند) معنای وسیعی دارد و قسمت عمده آن میوه های مختلف است.

٥- شرابهای طهور: نوشیدنیهای بهشت کاملا متنوع و نشاط آفرین است و به قول قرآن لَذَّهٍ لِّلشَّ-ٰرِبِینَ (مایه لذت نوشندگان است) و همیشه تازه و هیچ وقت طعم آن تغییر نمی کند، زلال و خوشبو است.

٦- لباسها و زینتها: لباس زینت مهمی برای انسان است به تعبیرهای مختلفی از لباسهای اهل بهشت (در آیات و احادیث) توصیف شده است که همه حکایت از زیبایی و جذابیت آن می کند.

٧- همسران بهشتی: همسر شایسته وسیله آرامش انسان است بلکه اساس لذت روحانی هم هست در قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام به تعبیرهای مختلف از این نعمت بهشت سخن به میان آمده است و از آن توصیف بسیار شده است یعنی همسران بهشتی دارای تمام امتیازات ظاهری و باطنی هستند.

٨- هر چه بخواهند: وَفِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ ٱلْأَنفُسُ وَتَلَذُّ ٱلْأَعْیُنُ (در بهشت آنچه دل می خواهد و چشم از آن لذت می برد موجود است) این بالاترین تعبیری است که درباره نعمتهای بهشت آمده است یعنی همه لذتهای جسمی و روحی هست.

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 515

لذات روحانی

نعمتهای روحانی بهشت به مراتب از لذتهای مادی و جسمانی والاتر و پرشکوه تر است ولی از آنجا که نعمتهای معنوی معمولا در وصف نمی گنجد (یعنی گفتنی و شنیدنی نیست بلکه رسیدنی، یافتنی و چشیدنی است) لذا در قرآن و احادیث غالبا سر بسته به آن اشاره شده است بطور فشرده و خلاصه:

١- احترام مخصوص: از هنگام ورود به بهشت استقبال فرشتگان و احترامات ویژه آغاز می شود و از هر دری فرشته ها وارد شده و می گویند سلام بر شما به جهت صبر و استقامتتان چه عاقبت خوبی پیدا کردید.

٢- محیط آرامش: بهشت دار السلام است، خانه امن و امان است: ادخُلُوا الجَنَّهَ لا خَوفٌ عَلَیکُم وَلا أَنتُم تَحزَنونَ (داخل بهشت شوید که دیگر هیچ ترس و هیچ غصه ای بر شما نخواهد بود). (١)

٣- دوستان و همراهان باوفا: یکی از بهترین لذات روحانی بهره مند شدن از دوستان باصفا و با کمال است آنچه قرآن تعبیرش چنین است …وَحَسُنَ أُول-ٰئِکَ رَفیقًا (چه رفیقان خوبی این فضل و مرحمت خداوند است).

٤- برخوردهای آمیخته از محبت: در بهشت صفا و صمیمیت و محبت فضا را پر نشاط می کند هیچ سخن بیهود ای نیست فقط سلام است، فی شُغُلٍ فاکِهونَ (سرگرمیهای خوشحال کننده دارند).

٥- نشاط و خوشحالی فوق العاده: تَعرِفُ فی وُجوهِهِم نَضرَهَ النَّعیمِ (در چهره های آنان طراوت و نشاط نعمت را می بینی) (٢)، وُجوهٌ یَومَئِذٍ مُسفِرَهٌ * ضاحِکَهٌ مُستَبشِرَهٌ (صروتهایی که در آن روز، نورانی، گشاده، خندان و

__________________

(١) سوره اعراف، آیه ٤٩.

(٢) سوره مطففین، آیه ٢٤.

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 516

مسرور است).(١)

٦- احساس خشنودی خداوند: لذت درک رضای محبوب از بزرگترین لذتهای معنوی است در آیه ١٥ سوره آل عمران بعد از ذکر باغهای سرسبز بهشتی و همسران پاکیزه می فرماید: وَرِضْوَ ٰنٌ مِّنَ ٱللَّهِ (خشنودی خداوند) رَضِیَ اللَّ-هُ عَنهُم وَرَضوا عَنهُ ذٰلِکَ الفَوزُ العَظیمُ (هم خداوند از آنها خشنود است و هم آنها از خداوند، این است رستگاری بزرگ). (٢)

٧- ابدیت و جاودانگی نعمتهای بهشتی: همیشه ترس و نگرانی از زوال و نیستی است اما بهشت و نعمتهایش جاودانه است هرگز ترس زوال نیست و این ارزش فوق العاده ای است أُکُلُها دائِمٌ وَظِلُّها (میوه ها و خوردنیها و سایه اش همیشگی است). (٣)

٨- آنچه در تصور نمی گنجد: فَلا تَعلَمُ نَفسٌ ما أُخفِیَ لَهُم مِن قُرَّهِ أَعیُنٍ (هیچکس نمی داند چه پاداشهایی که موجب روشنی چشمها است برای آنها نهفته شده است) و به قول پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آنچه هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به هیچ قلبی خطور نکرده است در بهشت موجود می باشد. (٤)

دوزخ و دوزخیان

جهنم کانون قهر و غضب الهی است، عذابهای جهنم جسمانی و روحانی است و اگر کسی فقط به مجازاتهای روحی و معنوی تفسیر کند

__________________

(١) سوره عبس، آیه ٣٩.

(٢) سوره مائده، آیه ١١٩.

(٣) سوره رعد، آیه ٣٥.

(٤) المیزان و مجمع البیان و …

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 517

بخشی عظیمی از آیات قرآن را نادیده گرفته است در بحث معاد جسمانی و روحانی بیان شد که معاد جسمانی و روحانی است پس بهشت و جهنم هم چنین است.

عذابهای جسمانی دوزخیان

١- شدت عذاب: عذاب جهنم به اندازه ای شدید است که شخصی گنهکار دوست می دارد فرزندان، همسر، برادر، دوست، قبیله و حتی همه روی زمین را فدا کند تا سبب نجاتش شود یَوَدُّ المُجرِمُ لَو یَفتَدی مِن عَذابِ یَومِئِذٍ بِبَنیهِ * وَصاحِبَتِهِ وَأَخیهِ * وَفَصیلَتِهِ الَّتی تُؤویهِ * وَمَن فِی الأَرضِ جَمیعًا ثُمَّ یُنجیهِ (گنهکار دوست می دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا کند و همسر و برادرش و قبیله اش را که همیشه از او حمایت می کردند و تمام مردم روی زمین را، تا مایه نجاتش شود). (١)

٢- غذاها و نوشیدنیهای دوزخیان: إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقّومِ * طَعامُ الأَثیمِ * کَالمُهلِ یَغلی فِی البُطونِ * کَغَلیِ الحَمیمِ (همانا درخت زقوم غذای گنهکاران است همانند فلز گداخته در شکمها می جوشد، جوششی چون آب سوزان). (٢)

٣- لباس جهنمیان: وَتَرَی المُجرِمینَ یَومَئِذٍ مُقَرَّنینَ فِی الأَصفادِ * سَرابیلُهُم مِن قَطِرانٍ وَتَغشیٰ وُجوهَهُمُ النّارُ (در آن روز گنهکاران را همراه هم در غل و زنجیر می بینی لباسشان از قطران (ماده چسبنده بدبوی قابل اشتعال) است و صورتهایشان را آتش می پوشاند). (٣) فَالَّذینَ کَفَروا قُطِّعَت لَهُم ثِیابٌ مِن نارٍ یُصَبُّ مِن فَوقِ رُءوسِهِمُ الحَمیمُ * یُصهَرُ بِهِ ما فی بُطونِهِم وَالجُلودُ (پس

__________________

(١) سوره معارج، آیه های ١٤ – ١١.

(٢) سوره دخان، آیه های ٤٦ – ٤٣.

(٣) سوره ابراهیم، آیه های ٥٠ – ٤٩.

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 518

کسانیکه کافر شدند لباسهایی از آتش بر آنها بریده می شود و مایعی سوزان و جوشان بر سر آنها می ریزند چنانچه ظاهر و باطنشان را ذوب می کند). (١)

٤- عذابهای گوناگون: همه چیز جهنم رنگ عذاب دارد زیرا جهنم کانون قهر و غضب است إِنَّ الَّذینَ کَفَروا بِآیاتِنا سَوفَ نُصلیهِم نارًا کُلَّما نَضِجَت جُلودُهُم بَدَّلناهُم جُلودًا غَیرَها لِیَذوقُوا العَذابَ إِنَّ اللَّ-هَ کانَ عَزیزًا حَکیمًا (همانا کسانی که به آیات ما کافر شدند بزودی آنها را در آتشی وارد می کنیم که هر چه پوستهای آنها سوخت پوستهای دیگری به جای آن قرار می دهیم تا عذاب را بچشد، خداوند توانا و حکیم است). (٢)

از مجموع آیاتی که درباره عذاب جهنمیان آمده، به دست می آید که کیفر اهل جهنم به وصف نمی گنجد و بسیار شدید و دردناک است.

عذابهای روحی

١- غم و اندوه و حسرت بی پایان: کُلَّما أَرادوا أَن یَخرُجوا مِنها مِن غَمٍّ أُعیدوا فیها وَذوقوا عَذابَ الحَریقِ (هر زمان بخواهند از غم و غصه های جهنم خارج شوند آنها را بر می گردانند و گفته می شود بچشید عذاب سوزان را). (٣)

٢- خواری و ذلت فراوان: وَالَّذینَ کَفَروا وَکَذَّبوا بِآیاتِنا فَأُول-ٰئِکَ لَهُم عَذابٌ مُهینٌ (و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند برای آنها عذاب خوار کننده ای است). (٤)

__________________

(١) سوره حج، آیه های ٢١ – ١٩.

(٢) سوره نساء، آیه ٥٦.

(٣) سوره حج، آیه ٢٢.

(٤) سوره قبل، آیه ٥٧.

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 519

در موارد متعددی از قرآن ذلت و خواری اهل جهنم را بیان می کند همانگونه که آنها در دنیا مؤمنین را خوار می پنداشتند.

٣- تحقیر و سرزنش بسیار: وقتی دوزخیان می گویند پروردگارا ما را از دوزخ خارج کن اگر به اعمال گذشته برگردیم قطعا ستمگریم، به آنها گفته می شود: اخسَئوا فیها وَلا تُکَلِّمونِ (دور شوید در دوزخ و با من سخن نگویید). (١)

این تعبیر اخسأ جمله ای است که هنگام دور ساختن سگ به کار می رود و این جمله برای تحقیر ستمگران و گنهکاران است.

٤- جاودانگی عذاب و کیفر: وَمَن یَعصِ اللَّ-هَ وَرَسولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أَبَدًا (کسی که نافرمانی خدا و رسولش کند برای او آتش جهنم است که همیشه در آن خواهد ماند). (٢)

خلود و همیشگی که برای گروهی از اهل جهنم هست بسیار دردناک و سخت خواهد بود زیرا هر کس در مشکلی بسر می برد فقط شادیش امید نجات است اما شدت بیچارگی در موردی است که هیچ امید نجات نباشد. علاوه به اینها دوری از رحمت خداوند از شدیدترین آلام روحی است: فَکَیْفَ أَصْبِرُ عَلَی فِرَاقِک.

سوال: چگونه می شود انسانی که حداکثر صد سال گناه کرده است هزاران میلیون سال بلکه همیشه عذاب شود البته این سوال درباره جاودانگی بهشت هم هست ولی آنجا لطف بی پایان خداوند است، عذاب همیشگی چگونه با عدل سازگار است؟

جواب: بعضی گناهان مانند کفر اثر طبیعیش عذاب همیشگی است

__________________

(١) سوره مومنون، آیه ١٠٨ – ١٠٧.

(٢) سوره جن، آیه ٢٣.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 520

مثلا اگر راننده ای با تخلف از قوانین رانندگی موجب تصادف و مثلا قطع پاها گردد، تخلف او یک لحظه بوده ولی تا آخر عمر از نعمت پاها محروم است یک کبریت کوچک می تواند شهری را به آتش بکشد اعمال انسان نیز چنین است قرآن می فرماید: وَلا تُجزَونَ إِلّا ما کُنتُم تَعمَلونَ (هرگز جزا داده نمی شوید مگر به آنچه عمل کرده اید). (١) خلود اثر خود عمل است.

تمرین:

١- پنج مورد از نعمتهای جسمانی بهشت را بیان کنید.

٢- پنج مورد از نعمتهای روحانی بهشت را بیان کنید.

٣- سه مورد از عذابهای جسمانی اهل دوزخ را بیان کنید.

٤- سه مورد از عذابهای روحی جهنمیان را بیان کنید.

__________________

(١) سوره یس، آیه ٥٤.

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 521

درس چهلم : مساله شفاعت

اشاره

مساله شفاعت یکی از مسائل مهم اعتقادی و دینی است و در قرآن مجید و روایات معصومین علیهم السلام از آن یاد بسیار شده است برای روشن شدن بحث به مطالبی باید توجه کنیم:

١- معنی شفاعت چیست؟ در لسان العرب واژه شفع چنین آمده است: الشَّافِعُ: الطالب لغیره یَتَشَفَّعُ به إِلی المطلوب. (شافع کسی است که چیزی برای غیر خود طلب می کند…) و در مفردات راغب واژه شفع چنین آمده است الشَّفَاعَهُ: الانضمام إلی آخر ناصرا له و سائلا عنه (شفاعت منضم شدن کسی به دیگری است به منظور اینکه او را یاری داده و از طرف او خواسته هایش را بخواهد)، و حضرت علی علیه السلام در این مورد چنین می فرمایند: الشَّفِیعُ جَنَاحُ الطَّالِب (شفاعت کننده برای طالب آن به منزله بالی است که با کمک آن به مقصد می رسد). (١)

٢- آنچه مورد بحث ما است شفاعتی است که یک طرف آن خداوند باشد یعنی شفاعت کننده بین خلق و خالق واسطه شود و در اینجا شفاعت بین دو مخلوق مورد بحث نیست و به تعبیر دیگر شفاعت، قرار گرفتن موجودی قویتر و بهتر در کنار موجود ضعیفتر و کمک کردن به او

__________________

(١) نهج البلاغه، حکمت ٦٣.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 522

برای پیمودن مراتب کمال است. و شفاعت اولیاء خداوند برای مردم بر اساس ضابطه ها است و به حساب رابطه ها نخواهد بود و این خود تفاوت بین شفاعت و پارتی بازی می باشد.

اثبات شفاعت

٣- اصل شفاعت از ضروریات مذهب شیعه است و آیات و اخبار بسیار بر آن دلالت می کند، وَلا تَنفَعُ الشَّفاعَهُ عِندَهُ إِلّا لِمَن أَذِنَ لَهُ (شفاعت سودی ندارد مگر برای کسیکه خداوند اذن داده باشد) (١)، یَومَئِذٍ لا تَنفَعُ الشَّفاعَهُ إِلّا مَن أَذِنَ لَهُ الرَّحم-ٰنُ وَرَضِیَ لَهُ قَولًا (روز قیامت شفاعت نفعی ندارد مگر برای کسی که خداوند رحمان برایش اذن داده و از سخنش راضی باشد) (٢)، ما مِن شَفیعٍ إِلّا مِن بَعدِ إِذنِهِ (هیچ شفاعت کننده ای جز به اذن خداوند نیست) (٣). مَن ذَا الَّذی یَشفَعُ عِندَهُ إِلّا بِإِذنِهِ (چه کسی جز به اذن او شفاعت می کند؟) (٤)، وَلا یَشفَعونَ إِلّا لِمَنِ ارتَضیٰ (و آنها شفاعت نمی کنند مگر برای کسی که خدا از او خشنود است) (٥). در آیات مذکور که شفاعت را مشروط به اذن و رضایت خداوند می کند در حقیقت اثبات شفاعت می کند و واضح است که شفاعت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و دیگر معصومین علیهم السلام با اذن خداوند است.

سوال – چرا در بعضی از آیات قرآن، شفاعت نفی شده است؟ مانند آیه ٤٨ از سوره مدثر: فَما تَنفَعُهُم شَفاعَهُ الشّافِعینَ (شفاعت شافعین برای آنها سودی ندارد) وَاتَّقوا یَومًا لا تَجزی نَفسٌ عَن نَفسٍ شَیئًا وَلا یُقبَلُ مِنها شَفاعَهٌ

__________________

(١) سوره سبا، آیه ٢٣.

(٢) سوره طه، آیه ١٠٩.

(٣) سوره یونس، آیه ٣.

(٤) سوره بقره، آیه ٢٥٥.

(٥) سوره انبیاء، آیه ٢٨.

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 523

وَلا یُؤخَذُ مِنها عَدلٌ وَلا هُم یُنصَرونَ (از روزی بترسید که کسی به جای دیگری مجازات نمی شود و شفاعتی پذیرفته نمی شود و غرامت و بدلی گرفته نمی شود و نه آنها یاری می شوند). (١)

جواب – آیه اول مربوط به آنهاست که نماز و اطعام را ترک کرده و قیامت را تکذیب می کردند، آیه می فرماید برای آنها شفاعت سودی ندارد که به طور ضمنی شفاعت اثبات شده است یعنی می فهمیم که در قیامت شفیع و شفاعت هست اما برای بعضی مجرمین نیست و آیه دوم به قرینه آیه سابقش مخصوص قوم یهود است که راه کفر و دشمنی با حق را پیش گرفته و حتی انبیاء را به قتل رساندند پس هیچ شفاعتی برای آنها پذیرفته نمی شود بنابراین آیات فوق به طور کلی شفاعت را نفی نمی کند علاوه بر اینکه آیات قبل و روایات متواتره و اجماع امت شفاعت را اثبات می کند.

سوال – چرا در بعضی آیات شفاعت مخصوص خداوند شمرده شده است؟ مانند: ما لَکُم مِن دونِهِ مِن وَلِیٍّ وَلا شَفیعٍ (هیچ ولی و شفاعت کننده جز خداوند برای شما نیست) (٢)، قُل لِلَّ-هِ الشَّفاعَهُ جَمیعًا (بگو تمام شفاعت برای خداوند است) (٣).

جواب – بدیهی است که ذاتا و استقلالا شفاعت منحصر به خداوند است و این منافات با شفاعت دیگران به اذن خداوند ندارد به دلیل آیاتی که قبلا شفاعت را با اذن و رضایت خداوند بیان می کرد، در نتیجه قرآن شفاعت را با شرایطی برای گروهی اثبات می کند.

__________________

(١) سوره بقره، ایه ٤٨.

(٢) سوره سجده، آیه ٤.

(٣) سوره زمر، آیه ٤٤.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 524

فلسفه شفاعت

شفاعت یک مساله مهم تربیتی است که از جهات مختلف آثار مثبت و سازنده دارد از جمله:

١- ایجاد رابطه معنوی با اولیاء الله و شفیعان: واضح و روشن است کسی که به مسائل روز قیامت و اضطراب و ترس آنجا توجه دارد، امید به شفاعت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و دیگر معصومین علیهم السلام دارد سعی می کند که نوعی رابطه با آنها برقرار سازد و آنچه موجب رضای آنها است انجام داده و آنچه موجب ناراحتی آنها است ترک کند زیرا از مفهوم شفاعت می فهمیم که باید رابطه ای معنوی بین شفاعت شوندگان و شفیعان وجود داشته باشد.

٢- تحصیل شرایط شفاعت: در آیاتی که قبلا به آن اشاره کردیم و در احادیث بسیار شرایط مختلفی برای شفاعت ذکر شده است، مسلما کسی که امید و انتظار شفاعت دارد کوشش می کند که این شرایط را در خود ایجاد کند از همه مهمتر اذن و رضایت پروردگار است یعنی باید کاری انجام دهیم که محبوب و مطلوب خداوند است و آنچه موجب محرومیت از شفاعت است ترک کنیم.

بعضی از شرایط شفاعت

الف – ایمان از شرایط اصلی است و افرادی که ایمان و عقیده ندارند شفاعت شامل حال آنها نمی شود.

ب – تارک الصلاه نباشد و حتی طبق روایت امام صادق علیه السلام نماز را سبک نشمرده باشد.

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 525

ج – تارک زکات نباشد.

د – تارک حج نباشد.

ه – ظالم نباشد ما لِلظّالِمینَ مِن حَمیمٍ وَلا شَفیعٍ یُطاعُ یعنی برای ظالمین هیچ مهربان و هیچ شفیع مطاعی نباشد.

و در سوره مدثر می فرماید: چند چیز موجب محروم شدن از شفاعت است:

١- بی اعتنایی به نماز

٢- بی توجهی به طبقه محروم جامعه

٣- سرگرم باطل شدن

٤- نپذیرفتن معاد.

مجموعه این جهات سبب می شود که امیدواران شفاعت، در اعمال خویش تجدید نظر کنند و نسبت به آینده تصمیمهای بهتری بگیرند پس شفاعت آثار مثبت و سازنده ای داشته و یک عامل مهم تربیتی است. (١)

(و الحمد لله رب العالمین)

تمرین:

١- شافع کیست و شفاعت چیست؟

٢- آثار مثبت و سازنده شفاعت را بیان کنید؟

٣- شرایط شفاعت را بیان فرمائید؟

__________________

(١) در بحث معاد از این کتابها استفاده و اقتباس شده است: نهج البلاغه – بحار الانوار تسلیه الفواد مرحوم شبر – کلم الطیب (مرحوم طیب) – محجه البیضاء (مرحوم بیض) معاد آقای فلسفی – معاد آقای مکارم – معاد آقای قرائتی – معاد آقای سلطانی – تفسیر نمونه و بیشترین استفاده و اقتباس از تفسیر پیام قرآن ٥٦.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 526

منابع

قرآن نهج البلاغه

بحار الانوار تفسیر نور الثقلین

تفسیر برهان تفسیر المیزان

تفسیر پیام قرآن تفسیر نمونه

توحید صدوق اصول کافی

المراجعات مرحوم سید شرف الدین عاملی

الغدیر مرحوم علامه امینی

اثبات الهداه مرحوم حرّ عاملی

کلم الطیّب مرحوم طیّب اصفهانی

غایه المرام مرحوم علامه بحرانی

غرر و درر مرحوم آمدی

منتهی الامال مرحوم محدث قمی

بررسی مسائل کلّی امامت آیه الله ابراهیم امینی

تسلیه الفؤاد مرحوم شبّر

سلسله بحثهای اعتقادی آیه الله مکارم شیرازی

سلسله بحثهای اعتقادی آیه الله سبحانی

سلسله بحثهای اعتقادی آیه الله استادی

سلسله بحثهای اعتقادی حجه الاسلام والمسلمین محمد ری شهری

درسهایی از قرآن حجه الاسلام والمسلمین قرائتی

هستی بخش و رهبران راستین شهید هاشمی نژاد

اصول عقاید را اینگونه تدریس کنیم آقایان (آشتیانی – امامی – حسنی)

خدا شناسی در کلاس درس استاد هریسی

معاد حجه الاسلام والمسلمین فلسفی

معاد حجه الاسلام والمسلمین سلطانی

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 527

فهرست

مقدمه٥

١- اهمیت مباحث اعتقادی٧

٢- توحید فطری١٣

٣- نشانه های خداوند در وجود انسان١٩

٤- نشانه های خداوند در آفاق ١٢٦

٥- نشانه های خداوند در آفاق ٢٣١

٦- برهان نظم٣٦

٧- توحید و یگانگی خداوند٤١

٨- صفات خداوند متعال (بخش اول)٤٨

٩- صفات خداوند متعال (بخش دوم)٥٢

١٠- صفات سلبیه٥٨

١١- عدل الهی٦٤

١٢- فلسفه بلاها و مصائب (بخش اول)٧٠

١٣- فلسفه بلاها و مصائب (بخش دوم ابتلاء مومنین)٧٥

١٤- اختیار و امر بین الامرین٧٩

١٥- نبوت عامه ١ (ضرورت وحی و لزوم بعثت انبیاء)٨٤

١٦- نبوت عامه ٢ (هدایت فطرت و تعدیل غرائز)٨٩

١٧- نبوت عامه ٣ (فرق معجزه با سحر)٩٣

١٨- نبوت عامه ٤ (عصمت پیامبران)٩٧

١٩- نبوت عامه ٥ (آیا قرآن به پیامبران نسبت گناه داده است؟)١٠٣

٢٠- نبوت عامه ٦ (مقصود از ذنب در سوره فتح چیست؟)١٠٨

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 528

٢١- نبوت خاصه ١ (بعثت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم)………………… ١١٢

٢٢- نبوت خاصه ٢ (جهان بینی قرآن)١١٨

٢٣- امامت١٢٣

٢٤- عصمت و علم امام، و روش تعیین امام١٢٨

٢٥- امامت خاصه١٣٥

٢٦- قرآن و امامت حضرت علی علیه السلام١٤١

٢٧- آیه تبلیغ و امامت علی علیه السلام١٤٨

٢٨- حضرت مهدی علیه السلام (بخش اول)١٥٤

حضرت مهدی علیه السلام (بخش دوم)١٦٠

٢٩- ولایت فقیه١٦٤

٣٠- معاد١٧٠

٣١- دلائل قرآن برای اثبات معاد١٧٥

٣٢- قرآن و معاد١٨٠

٣٣- برهان بقاء روح١٨٦

٣٤- معاد جسمانی و روحانی است١٩١

٣٥- برزخ١٩٥

٣٦- نفخه صور — نامه اعمال٢٠١

٣٧- شاهدان قیامت و میزان اعمال٢٠٧

٣٨- در قیامت از چه چیزهائی سوال می شود؟٢١٥

٣٩- بهشت و بهشتیان، دوزخ و دوزخیان٢٢٢

٤٠- مساله شفاعت٢٣٠

منابع و مآخذ٢٣٥

فهرست٢٣٦

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 529

فهرست